Augustinus: rooms-katholiek, protestants of beide?

Dat was ook in de tijd van de Reformatie al zo. Het laat zich verstaan dat Luther, van oorsprong augustijner monnik, zich met Augustinus verwant voelde, maar ook Calvijn heeft meer dan eens op Augustinus teruggegrepen. Hij vond dat Augustinus geheel bij de Reformatie thuishoorde. Bekend is zijn uitspraak dat Augustinus ‘geheel de onze’ is. Toch zien ook katholieken Augustinus nadrukkelijk als een van de grootste kerkvaders van de kerk van Rome. Hoe kan dat? Heeft ieder zo zijn eigen Augustinus? Is zijn theologie voor meerdere uitleg vatbaar? Of wordt hij selectief gelezen?

Trouwe zoon van Rome

Als bisschop van Hippo was Augustinus een trouwe zoon van Rome. Zelf zei hij, dat hij het Evangelie niet geloofd zou hebben als het gezag van Rome hem daartoe niet had aangezet. Van de kerk moet men zich dan ook niet afscheiden, want buiten deze kerk is er geen heil. Het is immers de gemeenschap der heiligen, waar het Woord wordt verkondigd en de sacramenten worden bediend. Het zijn voor Augustinus de genademiddelen die het geloof in het hart werken en versterken. Deze genade kan men alleen binnen de kerk ontvangen. Met name zijn opvatting van de doop is in dit opzicht veelzeggend: zij bewerkt een volkomen vergeving van zonden en maakt door de Geest een begin met de vernieuwing van heel het leven.

Het is deze kerk die hij vurig verdedigde tegenover de donatisten met hun harde heiligheidstreven en schismatieke geest. De kerk was volgens Augustinus niet een gezelschap van volmaakten, maar een gemeenschap waarin gelovigen en ongelovigen tot aan de jongste dag samenwonen. Konden volgens de donatisten de sacramenten alleen door zuivere priesters worden bediend, Augustinus stelde dat de werkzaamheid van een sacrament niet afhing van de heiligheid van degene die het bediende. Het is deze anti-donatistische Augustinus, die aan roomskatholieke zijde sterk wordt benadrukt. Daarnaast moet uiteraard ook gedacht worden aan zijn betekenis voor de ontwikkeling van het kloosterleven: de orde van de augustijnen vindt bij hem haar oorsprong en als een van de eersten schreef hij een kloosterregel die voor eeuwen van betekenis is gebleven. Zijn loyaliteit aan de bisschop van Rome is boven iedere verdenking verheven en zijn dagelijks leven als bisschop vertoonde de kenmerkende trekken van een celibatair levende geestelijke die vast en bidt, leest en zingt. Het valt niet moeilijk in te zien waarom hij voor rooms-katholieken een grote kerkvader en een voorbeeld van geestelijk leven is.

Van belang is daarnaast, dat men bij Augustinus ook benadrukt dat de mens weliswaar afhankelijk is van Gods genade, maar dat de menselijke wil met die genade moet meewerken wil een mens behouden worden. Hier ligt dan ook de oorsprong van de verdienstelijkheid van de werken. Augustinus sprak op twee niveaus over de menselijke wil. Door de erfzonde is de mens zijn oorspronkelijke vrijheid om het goede te kiezen kwijtgeraakt; hij heeft echter als schepsel zijn natuurlijk vermogen om het goede te willen doen niet verloren. Is de genade hem door het geloof ten deel gevallen, dan zal zijn wil dan ook met de genade willen meewerken om zo de goede werken tot stand te brengen. Voor Rome is dit meewerken met de genade een onmisbare voorwaarde op de weg naar het heil. Zou Augustinus dit echter ook zo bedoeld hebben?

Prioriteit van de genade

In de eeuwen na Augustinus is Rome vooral op de lijn van de jonge, antidonatistische bisschop gebleven. Wat later als reformatorisch gedachtegoed uit zijn theologie naar voren werd gehaald, kreeg nauwelijks aandacht. Protestanten leggen in de lijn van de reformatoren andere accenten als het om Augustinus gaat. Voor hen is de antipelagiaanse Augustinus de echte Augustinus: de doctor gratiae (leraar in de genade), die de prioriteit van Gods genade in alle toonaarden bezongen heeft. De strijd met Pelagius dateert uit de laatste levensfase van Augustinus. Tegenover het optimistische mensbeeld van Pelagius, die stelde dat de vrije wil niet door de erfzonde was aangetast en de mens dus heel goed in staat was voor het geloof te kiezen en goede werken te doen, stelde Augustinus juist dat de mens, verdorven als hij is door de zonde van Adam, alleen door Gods genade behouden kan worden, niet door eigen inspanning of goed werk, maar vanuit Gods eeuwige verkiezing als de grond van ons heil.

In deze prioriteit van de genade lag voor de reformatoren de kern van de theologie van Augustinus, al hadden zij een wat andere opvatting van de werking van die genade: niet als een werkzame kracht die door de Geest de gelovige wordt ingeblazen of ingestort, maar als de genadige gezindheid van God, die Hij openbaart in Zijn Woord, aanschouwelijk maakt in de sacramenten en door de Geest ons eigen maakt. Sacramenten brengen de genade dan ook niet tot stand en delen die niet uit, maar zijn tekenen van Gods belofte, die dienen tot versterking van het geloof. Evenwel werd Augustinus vooral door zijn leer van zonde en genade, culminerend in zijn opvatting van de rechtvaardiging en verder uitgewerkt in zijn predestinatieleer, voor de reformatoren een kroongetuige voor hun eigen theologie. Meer nog dan Luther heeft Calvijn zich op hem beroepen. Opvallend is echter, dat beiden een voorkeur hadden voor de dogmatische werken van Augustinus, en veel minder voor de andere, meer filosofische en praktische werken uit zijn brede oeuvre.

Recht van spreken

Voor Luther was Augustinus vooral de kerkvader die hem tot Paulus had geleid en de verdediger van de onverdiende genade, die de gelovige als een geschenk ontvangt, zonder enige verdienste van zijn kant. Calvijn was het daarin met hem eens, maar schonk daarnaast veel aandacht aan de visie van Augustinus op de verkiezing en op de heiliging van het leven. Kritiekloos was Calvijn zeker niet; hier en daar heeft hij moeite met filosofisch aandoende onderscheidingen die Augustinus maakt. Bij zowel Luther als Calvijn is echter overduidelijk dat zij zich herkenden in Augustinus’ leer van zonde en genade. In hun spoor beroepen protestanten zich dan ook veelal op de oudere, anti-pelagiaanse Augustinus. Deze leraar in de genade is voor hen de echte Augustinus.

De vraag kan gesteld worden of Augustinus daarmee recht gedaan wordt. In het voortgaande Augustinusonderzoek ontmoeten rooms-katholieken en protestanten elkaar. Nu er steeds meer werken van Augustinus in het Nederlands verschijnen, kan ook een breder beeld ontstaan van zijn persoon en theologie. Daarin ligt een uitdaging voor beide confessies. Als kerkvader van de nog ongedeelde kerk heeft Augustinus immers naar beide zijden recht van spreken.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen