Het vierde gebod (1)

Een scheppingsinstelling?

Er is misschien niet een gebod aan te wijzen waarover zoveel geschreven is als het vierde gebod. Gelet op het karakter van de rubriek gaan we aan veel debatten rondom het verstaan van dit gebod voorbij. Aan een aantal vragen kunnen we echter niet voorbijgaan. Zoals bijvoorbeeld de vraag: “Wanneer is de rustdag ingesteld”: bij de schepping (Gen.2:2-3) of pas na de uittocht uit Egypte? En, in verband daarmee: “Is het sabbatsgebod alleen van betekenis voor Israël of ook voor ons?”

Nu is het inderdaad zo dat we van de sabbat als afgezonderde dag pas lezen in Exodus 16, de geschiedenis van het manna. Betekent dit dat de sabbat er voordien niet was? Of was die er wel maar zwijgt de Schrift daarover? Als we naast dit Bijbelgedeelte uitspraken van bijvoorbeeld de profeet Ezechiël leggen, lijkt het wel duidelijk dat de rustdag een instelling is uit de tijd van de woestijnreis: “En Ik voerde hen uit Egypteland, en bracht hen in de woestijn. Daar gaf Ik hun Mijn inzettingen, en maakte hun Mijn rechten bekend, dewelke, zo ze een mens doet, zal hij door dezelve leven. Daartoe gaf Ik hun Mijn sabbatten, om een teken te zijn tussen Mij en tussen hen, opdat zij zouden weten, dat Ik de HEERE ben, Die hen heilige” (Ez. 20:10-12). Tegelijkertijd wordt in de geschiedenis van het manna over de sabbat gesproken als een instelling die het volk al kent: “Ziet, omdat de HEERE ulieden den sabbat gegeven heeft, daarom geeft Hij u aan den zesden dag voor twee dagen brood…” (vs. 29).

In Genesis wordt er nadrukkelijk gesproken van het rusten van God: “Als nu God op den zevenden dag volbracht had Zijn werk, dat Hij gemaakt had, heeft Hij gerust op den zevenden dag van al Zijn werk, dat Hij gemaakt had. En God heeft den zevenden dag gezegend, en dien geheiligd; omdat Hij op denzelven gerust heeft van al Zijn werk, hetwelk God geschapen had, om te volmaken” (Gen. 2:2-3). Kunnen we nu echter stellen dat hier de viering van de sabbat geboden wordt? God heeft de zevende dag als een rustdag geheiligd voor Zichzelf; het rusten van de mens is hier nog niet aan de orde. Wel moeten we mijns inziens vaststellen dat de Heere bij het vierde gebod – het gebod dat het volk van God gebiedt om de sabbat te heiligen – teruggrijpt op dit rusten van God Zelf na het scheppingswerk waarmee dat het fundament wordt voor het heiligen van de sabbat. Met andere woorden: dat wat de Heere voor Zichzelf deed, draagt Hij nu aan Israël op.

Ceremonieel of moreel?

De geschiedenis van de kerk laat een worsteling zien om het vierde gebod Bijbels te verstaan. Zo meende Augustinus dat we de negen andere geboden letterlijk moeten opvatten maar het vierde gebod figuurlijk. Het gaat bij dit gebod om de geestelijke rust of om de “sabbat in ons hart”, zoals hij het wel noemt. In de eeuwen die volgen, wordt deze gedachte breed gedragen. In die periode zijn er ook theologen die behalve voor deze geestelijke betekenis ook aandacht vragen voor de sabbat als afbeelding van de rust van Christus in het graf (op de sabbat). Het laat zich verstaan dat in deze opvatting de oudtestamentische rust na de opstanding van Jezus als afgeschaft wordt beschouwd.

Echter dán dringt de vraag zich aan ons op wat er van het vierde gebod als zodanig overblijft. Heeft dat gebod dan nog wel enige betekenis voor de kerk van het Nieuwe Testament? Om deze vraag te boven te komen, is het onderscheid gemaakt tussen de morele kant en de ceremoniële kant van het vierde gebod. Met het “morele” wordt dan bedoeld dat wat blijvend geldig is, terwijl het “ceremoniële” ziet op de oudtestamentische zijde van het vierde gebod. Moreel is dan dat het vierde gebod een dag van rust voorschrijft om te rusten van lichamelijke en geestelijke bezigheden. Een ceremonieel aspect is bijvoorbeeld dat het op de zevende dag is (zaterdag). De kerk na Christus’ komst gaat een andere dag heiligen (de eerste dag); het ceremoniële aspect is immers niet van blijvende aard.

De overwegingen van de ethicus Douma bij deze ontwikkelingen, lijken mij van belang. Hij wijst er in zijn De Tien Geboden op dat de sabbat als instelling voor Israël stamt uit de woestijntijd, maar dat dat geenszins betekent dat deze alleen voor Israël betekenis heeft. Hij merkt terecht op dat wat bij Israël begint daar niet hoeft te eindigen. Zoals de andere negen geboden komt óók het vierde gebod aan het geheel van de mensheid ten goede. Hij ziet de tien geboden als een nadere ontvouwing van het gebod om God lief te hebben boven alles – een gebod dat er vóórdien al was. Net zoals er op grond van dit “grote gebod” al vormen van eredienst waren die in het vierde gebod opgesloten zijn. Zo lezen we regelmatig dat men de Naam van de Heere aanriep. Met het oog op de tien geboden – en dus ook het vierde gebod – schrijft hij terecht dat de essentie van alle tijden is, maar dat we de expressie eerst kennen vanaf de Sinaï (De Tien Geboden, dl. 2, 37-38).

De Heere zonderde als Schepper al een dag af tot de rust. Het expliciete gebod aan Zijn volk om die dag te heiligen, is in deze scheppingsorde gefundeerd.

Sommelsdijk, dr. P.C. Hoek

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen