Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) en zijn actuele belijdenis van Christus (1)

Ook wie zich niet verwant weet aan of kritisch staat ten opzichte van Bonhoeffer zal niet kunnen ontkennen dat één van de theologische klassiekers uit de twintigste eeuw op zijn naam staat. Dan denk ik aan Nachfolge (Navolging); een boek waarin Bonhoeffer naar aanleiding van de Bergrede over de navolging van Christus schrijft en protesteert tegen de goedkope genade; de belijdenis van genade die niet vergezeld gaat met zelfverloochening en het metterdaad belijden van Christus in dit leven.

Bonhoeffer:
een omstreden theoloog

Bonhoeffer is een omstreden theoloog. Voor meerdere Duitsers was hij omstreden, omdat hij deelnam aan het verzet tegen Hitler. Een deelname die hem tenslotte het leven kostte. Een deelname ook die betekende dat hij gebruik maakte van het instrument van welbewuste misleiding. Nog meer is Bonhoeffer omstreden omdat in de jaren zestig van de vorige eeuw de zogenaamde God-is-dood-theologen hun inzichten mede rechtvaardigen door een beroep op passages uit brieven die Bonhoeffer vanuit de gevangenis aan zijn beste vriend Eberhard Bethge schreef en gepubliceerd zijn onder de titel Widerstand und Ergebung (Verzet en overgave). Als echter zijn tweelingzuster Sabine heeft gesteld dat haar broer tweemaal is vermoord: eenmaal door de nazi’s en voor de tweede keer door de moderne theologen, rijst de vraag of aan dit beroep toch geen bedenkelijke kanten zitten. Zeker is dat voor orthodoxe lutheranen Bonhoeffer te open was naar de wereld maar voor moderne theologen te piëtistisch. In beide gevallen hebben de critici gelijk. De eerste vorm van kritiek is één van de redenen dat ik altijd een afstand zal blijven voelen tot het gedachtegoed van Bonhoeffer, de tweede daarentegen dat ik mij toch tot elementen ervan voel aangetrokken. Vooral ook omdat Bonhoeffer geleefd heeft, wat hij voorstond.

Wie was Bonhoeffer?

Jeugd en studie

Dietrich Bonhoeffer werd op 4 februari 1906 geboren als vierde en jongste zoon in een aristocratisch Duits gezin dat in totaal acht kinderen zou tellen. Zowel de familie van vader als moeders zijde bevat tal van namen van vooraanstaande bestuurders, juristen, militairen en musici. Zijn vader Karl was een toonaangevende hoogleraar in de psychiatrie, terwijl zijn grootvader van moederszijde predikant was. Dat al jong bij Dietrich het verlangen groeide predikant te worden, staat daar niet los van. Trouwe kerkgangers waren zijn eigen ouders niet. Zijn vader was feitelijk een agnost. Dat lag bij zijn moeder anders en zeker bij de gezusters Horn die zes maanden na de geboorte van Dietrich in dienst traden van de familie Bonhoeffer en meer dan twintig jaar deel uitmaakten van het gezin. Deze zusters waren gestempeld door de Moravische vroomheid.

In Berlijn studeerde Bonhoeffer onder befaamde theologen, onder wie de bekende kerkhistoricus Adolph von Harnack. Zijn leermeesters waren uitgesproken liberaal in hun theologische opvattingen. Het christelijke geloof was voor hen de hoogste expressie van religie. De klassieke leerstukken van het christelijke geloof hadden voor hen geen betekenis. Als student kwam Bonhoeffer onder de bekoring van Barth die toen aan de universiteit van Götingen was verbonden. Barth heeft fel protest aangetekend tegen de liberale theologie. Tegenover religie stelde hij de bijzondere openbaring van God in Christus. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat Barth de reikwijdte van de bijzondere openbaring universeel acht en hij weliswaar een pleidooi voerde voor de betekenis van orthodoxe leerstukken, maar daaraan een nieuwe inhoud gaf. Ook bij Bonhoeffer zijn deze dingen aan te wijzen. Ik denk niet in de laatste plaats aan zijn grote waardering voor Gandhi in wie hij het christelijke geloof van de Bergrede belichaamd zag. Dat neemt niet weg dat de theologie van Bonhoeffer veel minder speculatief is dan die van Barth. Heel concreet zocht hij ook verborgen omgang met God door dagelijkse Schriftstudie. Hoewel Bonhoeffer formeel nooit afstand heeft genomen van de historisch-kritische wijze van omgang met de Schrift die hem in zijn studie was bijgebracht, is opvallend hoe weinig hij daarmee doet en hoezeer het concrete Bijbelse getuigenis voor hem centraal staat.

Verblijf in Amerika

Nadat hij zijn studie had voltooid is Bonhoeffer vicaris geweest in een Duitstalige gemeente in Barcelona en vervolgens hulpprediker van een gemeente in Berlijn. Heel belangrijk voor Bonhoeffer is zijn verblijf in de jaren 1930-1931 aan Union Theological Seminary in New York geweest. Daar werd Bonhoeffer met de Amerikaanse variant van de liberale theologie geconfronteerd. Niet alleen godsdienstig maar ook academisch was dit Amerikaanse liberalisme oppervlakkig. Beide zaken stoorden Bonhoeffer. Bonhoeffer was kritisch over het Amerikaanse protestantisme in het algemeen. Hij heeft het getypeerd als protestantisme zonder Reformatie. Terwijl in het Amerikaanse kerkbegrip de vrijheid van de kerk ten opzichte van de staat centraal staat, is voor Bonhoeffer de vrijheid van de kerk naar de vrijheid van het Woord van God zichzelf gehoor te verschaffen. Christendom was naar zijn overtuiging in Amerika te veel religie en ethiek, terwijl de persoon en het werk van Christus wel erg op de achtergrond en zelfs onbegrepen bleven. Hij constateerde dat de Amerikanen veel religieuzer waren dan de Duitsers, maar betwijfelde of zij veel christelijker waren.

In Amerika maakte Bonhoeffer kennis met de botsing tussen het liberalisme en fundamentalisme. Een zeer goede band kreeg hij met een aantal medestudenten onder wie de Fransman Jean Lasserre en de Afro-Amerikaan Frank Fisher. De prediking in het elitaire Riverside Baptist waar de bekende liberale theoloog Harry Emerson Fos-dick voorging, kon hem bepaald niet bekoren. Daarom nam hij met graagte het aanbod van Frank Fisher aan om een dienst bij te wonen in de Abyssinian Baptist Church. De predikant van deze kerk was dr. Adam Clayton Powell, zoon van een moeder die tot de stam van de Cherokees behoorde en van een Afro-Amerikaanse vader. In de Union Theological Seminary zag men met verachting op deze gemeente en haar voorganger neer. De voorganger was immers een voorbeeld van een fundamentalist behorend bij en werkend onder de verachte Afro-Amerikanen. In deze kerk hoorde Bonhoeffer echter het evangelie verkondigen zoals hij het nog nooit eerder had gehoord. Het kruis van Christus stond centraal en de prediking ervan ging vergezeld met een dringende oproep tot bekering; bekering die ook concreet behoorde te blijken in zorg voor elkaar, voor armen en verachten. Ook de liederen die hij er hoorde, spraken hem bijzonder aan.

Vrienden en kennissen merkten dat er zich een verandering bij Bonhoeffer had voltrokken. In tegenstelling tot wat dusver het geval was ging hij voortaan elke week naar de kerk en maakten Bijbelstudie en gebed vanaf die tijd deel uit van zijn dagelijkse levenspatroon. Dat laatste is tot zijn dood toe zo gebleven. Hoewel Bonhoeffer er zo nooit over heeft gesproken, zouden we hier het woord ‘bekering’ kunnen gebruiken. Door de contacten met Lasserre raakte Bonhoeffer overtuigd van de centrale betekenis van de Bergrede. Iets wat uiteindelijk leidde tot de publicatie van Nachfolge. In de Verenigde Staten – en vooral in het zuiden ervan – maakte Bonhoeffer kennis met de discriminatie van Afro-Amerikanen. Dat trof hem diep. Hij zag een parallel met het antisemitisme in zijn eigen vaderland; nog niet wetend hoe gruwelijk de Joden in de toekomst door de nazi’s zouden worden behandeld.

Wordt vervolgd

Nunspeet, ds. P. de Vries

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen