Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Dietrich Bonhoeffer (1906–1945) en zijn actuele belijdenis van Christus (2)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Dietrich Bonhoeffer (1906–1945) en zijn actuele belijdenis van Christus (2)

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

IN HET EERSTE ARTIKEL NOEMDEN WE BONHOEFFER EEN OMSTREDEN THEOLOOG EN GINGEN WE IN OP ZIJN JEUGD EN STUDIE. IN DE JAREN 1930–1931 VERBLEEF HIJ IN AMERIKA, AAN UNION THEOLOGICAL SEMINARY IN NEW YORK. IN DE VERENIGDE STATEN – EN VOORAL IN HET ZUIDEN ERVAN – MAAKTE BONHOEFFER KENNIS MET DE DISCRIMINATIE VAN AFRO-AMERIKANEN. DAT TROF HEM DIEP. HIJ ZAG EEN PARALLEL MET HET ANTISEMITISME IN ZIJN EIGEN VADERLAND; NOG NIET WETEND HOE GRUWELIJK DE JODEN IN DE TOEKOMST DOOR DE NAZI’S ZOUDEN WORDEN BEHANDELD.

In verzet tegen Hitler

Teruggekeerd in Duitsland werd Bonhoeffer in 1931 privaatdocent en studentenpredikant aan de universiteit van Berlijn. Al in een heel vroeg stadium was Bonhoeffer – evenals trouwens andere leden van zijn familie – overtuigd van het levensgevaarlijke karakter van de ideologie van de nazi’s. Voor Bonhoeffer was daarbij de wijze waarop de nazi’s de joden behandelden een fundamentele kwestie. In zijn oecumenische contacten deelde Bonhoeffer zijn zorg over de ideo-logie van de nazi’s en deze contacten hebben later een belangrijke rol gespeeld in zijn deelname aan het verzet tegen Hitler. Van 1933 tot 1935 was Bonhoeffer verbonden aan een Duitstalige gemeente in Londen. In deze tijd raakte hij bevriend met George Bell, de anglicaanse bisschop van Chicester.

In 1935 keerde hij terug naar Duitsland om actief deel te kunnen nemen aan de strijd van de Be-kennende Kirche tegen de zogenaamde Duitse christenen en Reichskirche. Tot aan de sluiting ervan door de nazi’s heeft hij leiding gegeven aan één van de seminaria van de Bekennende Kirche; een seminarium dat in Zingst en later in Finkenwalde in Oost-Pruisen was gevestigd. Hier gaf hij gestalte aan zijn ideaal van de betrachting van de navolging van Christus in het kader van gemeenschappelijk leven. Schriftstudie, meditatie en gebed (waaronder het bidden van de Psalmen) behoorden bij het dagelijkse patroon. Bonhoeffer was ook een voorstander van een evangelische vorm van biecht in de lijn zoals Luther daarover heeft gedacht. Zelf koos hij Eberhard Bethge, één van zijn studenten en vervolgens zijn levenslange vriend, uit tot degene bij wie hijzelf biechtte.

In 1939 is Bonhoeffer nog eens zesentwintig dagen in Amerika geweest, onder andere omdat hij de houding van de Bekennende Kirche te slap vond. De eerste zondagmorgen in Amerika had hij een zeer teleurstellende preek in Riverside Baptist Church gehoord. Daarom ging hij voor een tweede dienst naar Broadway Presbyterian Church, een kerk die evenals Abyssinian Baptist Church als fundamentalistisch te boek stond. De prediking van dr. McComb over het gelijkvormig zijn aan Christus deed hem een andere zijde van Amerika zien. Ondanks pogingen van Amerikaanse vrienden hem in Amerika te houden nam Bonhoeffer het besluit terug te gaan naar zijn vaderland. Dat besluit heeft verstrekkende gevolgen gehad. Bonhoeffer was nog maar ruim een week terug in Duitsland toen met de Duitse aanval op Polen de Tweede Wereldoorlog uitbrak.

Bonhoeffer die als predikant en belijder niet naliet tegen het nazisme te waarschuwen, raakte al in een vroeg stadium betrokken bij het verzet tegen Hitler. Zijn zwager Hans von Dohnanyi, die als jurist eerst bij het ministerie van justitie werkte en later een functie kreeg bij de krijgsmacht, heeft daarbij een belangrijke rol gespeeld. Tal van conservatieve militairen werden verscheurd tussen enerzijds hun plicht hun vaderland te dienen en te verdedigen en anderzijds hun grote weerzin tegen het optreden en de ideologie van de nazi’s. Terwijl collega’s en vroegere studenten gevangen werden gezet of dienst moesten nemen in het leger, bleef Bonhoeffer tot verwondering van meerderen daarvan vrijgesteld. Hij was zogenaamd spion voor Duitsland en moest daarbij zijn oecumenische contacten gebruiken. Zijn opdrachtgevers – onder wie generaal Oster en admiraal Canaris – wensten echter Hitler ten val te brengen en in werkelijkheid was Bonhoeffer een dubbelspion. In die hoedanigheid heeft hij een drietal malen Zwitserland en eenmaal Zweden, Noorwegen en Italië bezocht. Teleurstellend voor hen die het regime van de nazi’s ten val wilden brengen, was dat de Engelse regering geen medewerking aan couppogingen toezegde. Bonhoeffers betrokkenheid bij de smokkel van een zevental Joden naar Zwitserland leidde ertoe dat de Gestapo hem op het spoor kwam. In deze tijd heeft Bonhoeffer, die inmiddels zesendertig jaar was, zich verloofd met de achttienjarige Maria von Wedemeijer, aan wie hij een aantal jaren daarvoor nog catechisatie had gegeven. Van 1927 tot 1936 had hij intensief contact gehad met de theologe Elizabeth Zinn. Hun wederzijdse gevoelens van liefde voor elkaar hebben zij nooit duidelijk en openlijk uitgesproken. Toen bleek dat die er wel waren geweest, waren zij al zo uit elkaar gegroeid dat hun relatie werd beëindigd. Op 5 april 1943 werden zowel Bonhoeffer als zijn zwager Dohnanyi gearresteerd. Anderhalf jaar heeft hij doorgebracht in de gevangenis van Tegel, een gevangenis die onder verantwoordelijkheid viel van de krijgsmacht. In die tijd werd een aantal aanslagen op Hitler voorbereid. Tweemaal ontplofte de bom niet. Bij de derde aanslag was dat wel het geval, maar Hitler bleef gespaard. Graaf Von Staufenberg die de bom had geplaatst werd geëxecuteerd. Bonhoeffers oom, Paul von Hase, de militaire bevelhebber van Berlijn, generaal Oster en admiraal Canaris behoorden onder de andere hoge militairen die werden gearresteerd en tenslotte ter dood veroordeeld. Bonhoeffer had, evenals zijn zwager Dohnanyi, tot dusver de ware feiten kunnen versluieren. Daar kwam een einde aan toen onderzoek van de Gestapo gedetailleerde documenten van Dohnanyi aan het licht bracht, waarin tal van wandaden van de nazi’s uitvoerig werden beschreven. Het leidde tot de arrestatie van zijn broer Klaus, terwijl aan het militaire voorarrest van Bonhoeffer zelf in Tegel een einde kwam.

Bonhoeffer en Dohanyi werden overgebracht naar de gevangenis van de Gestapo aan de Prinz-Abrecht-Strasse. Terwijl de totale instorting van Duitsland steeds dichterbij kwam werd Bonhoeffer daarvandaan op 7 februari 1945 overgebracht naar Buchenwald. Over de laatste week van Bonhoeffers leven hebben wij een gedetailleerd verslag van de hand van Payne Best, een krijgsgevangen Engelse kapitein. Op 3 april kwam vanuit Berlijn het bevel dat Best, Bonhoeffer en nog enkele andere gevangenen naar Flossenbürg moesten worden overgebracht. Omdat dit te vol was, zoals de kampleiding daar zei, vertrok men naar een school in het nabijgelegen Schönberg. Op verzoek van zijn medegevangenen hield Bonhoeffer daar op 8 april (de zondag na Pasen) een morgenwijding. Hij sprak over de woorden uit Jesaja 53:3: ‘Door Zijn striemen is ons genezing geworden’ en 1 Petrus 1:3: ‘Geloofd zij de God en Vader van onzen Heere Jezus Christus, Die naar Zijn grote barmhartigheid ons heeft wedergeboren, tot een levende hoop, door de opstanding van Jezus Christus uit de doden’.

Al daarvoor had Hitler op 5 april 1945 in een bespreking het besluit meegedeeld dat onder andere Dohnanyi en Bonhoeffer niet mochten blijven leven. De morgenwijding was nog maar nauwelijks beëindigd of twee bewakers kwamen binnen en riepen: ‘Gevangene Bonhoeffer, klaarmaken en meekomen’. Op de morgenschemering van 9 april vond in kamp Flossenbürg de terechtstelling plaats. De kamparts zag Bonhoeffer zonder dat hij wist wie hij voor zich had. Tien jaar later schreef hij op: ‘Op de morgen van die dag, ongeveer tussen vijf en zes, werden de gevangenen onder wie admiraal Canaris, generaal Oster (…) en Reicksge-richtsrat Scak uit de cellen gehaald en werd hun het standrechterlijk vonnis voorgelezen. Door de half open deur van een kamer in de barakken zag ik, voordat hij zijn gevangeniskleding uittrok, dominee Bonhoeffer, neergeknield in innig gebed met zijn God. De manier van bidden, zo vol overgave en zo zeker van verhoring, van deze buitengewoon sympathieke man heeft me zeer aangegrepen. Ook op de terechtstellingplaats zelf verricht hij nog een kort gebed en beklom toen moedig en kalm de trap naar de galg. De dood volgde na een paar seconden. Ik heb in mijn vijftig jaar als dokter zelden een man zo vol overgave aan God zien sterven.’

Wordt vervolgd

Nunspeet, ds. P. de Vries

Dit artikel werd u aangeboden door: Hersteld Hervormde Kerk

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 20 juni 2019

Kerkblad | 24 Pagina's

Dietrich Bonhoeffer (1906–1945) en zijn actuele belijdenis van Christus (2)

Bekijk de hele uitgave van donderdag 20 juni 2019

Kerkblad | 24 Pagina's