DE AFSCHEIDING EN HAAR GEVOLGEN OP GOEREE-OVERFLAKKEE HONDERD JAAR GEREFORMEERDE GEMEENTE TE DIRKSLAND

In september a.s. is het 100 jaar geleden dat er te Dirksland regelmatig godsdienstige samenkomsten werden gehouden, welke de grondslag zijn geworden van de huidige Gereformeerde Gemeente aldaar. Na de geschiedenis van deze gemeente geschetst te hebben, geven wij in aansluiting hierop een overzicht van de kerkhistorische ontwikkelingsgang in de overige plaatsen op Goeree Overf lakkee, in het bijzonder met betrekking tot de gevolgen der Afscheiding.

Goeree Overflakkee is al zeer oud en grotendeels aan de zee ontworsteld. Oorspronkelijk waren het twee eilanden: Goeree en Over flakkee, gescheiden in de "hals" bij Stellendam, waar de geografische breedte het smalst is. In 1751 werd een dam aangelegd, zodat beide eilanden verenigd werden. Door aanslibbingen is de "hals" in de loop der tijden wat breder geworden. Door de na de watersnoodramp van 1 febr. 1953 (die Flakkee grotendeels onder water zette) gevolgde uitvoering van de zg. Deltawerken, is er in de eigenlijke zin van het woord geen sprake meer van een eiland omdat de Grevelingendam een vaste verbinding vormt met Schouwen-Duiveland en een dam met de Haringvlietbrug die met de Hoekse Waard.

De Reformatie had in de meeste plaatsen als direct gevolg dat er van 1575 tot 1585 Gereformeerde Kerken en predikanten kwamen. Bij de diverse plaatsen zullen wij er iets van aanstippen. Toen de Regering in 1836 het bekende "Tabellarisch overzicht nopens de woelingen in de Ned. Hervormde Kerk" samenstelde, werd wat het. aantal Afgescheidenen in de classis Brielle betreft, onder Middelharnis vermeld: Drie meerderjarigen die verklaring van afscheiding hebben gedaan. Onder "Algemeene aanmerkingen" werd echter nog het volgende aangetekend: "In de ringen Brielle en Geervliet heerscht de beste geest. In de ring Sommelsdijk is het veel erger. Het kwaad dagteekent daar van jaren herwaarts en op ieder dorp bijna vindt men er die kleine conventikelen houden en de kerk verzuimen.
De meeste te Middelharnis, Stad, Ooltgensplaat, Nieuwe Tonge en Stellendam; de minste te Dirksland en Goederèede. 
De geest is minder steil regtzinnig dan wel mystiek-piëtistisch. Ds. J. Ie Roy (te Oude Tonge) zelfs is in haat.
Er is nogtans grond om te vertrouwen, dat als de gemoederen niet opgehitst worden, het er niet tot stellige scheuring zal komen, doch anders zijn er Separatistische vereenigingen te wachten. In de meeste gemeenten van de ring Sommelsdijk van een overgroot getal, zoodat sommige dier gemeenten tot beneden de helft zou verminderen."

Uit die gezelschapskringen moet dan reeds in 1836 een Afgescheiden gemeente zijn ontstaan, waarvan de leden in verschillende plaatsen op het eiland woonden. De belangrijkste figuur in deze gemeente werd wel de ouderling CORNELIUS VAN DER MEULEN, geboren op 15 december 1800 te Middelharnis. Hij kon goed leren, maar moest al jong meehelpen om de kost te verdienen. Zijn leergierigheid dreef hem tot zelfstudie en 's nachts studeerde hij wiskunde en geometrie. Uiteindelijk plukte hij hiervan de vruchten en werd aannemer van publieke werken. In 1827 huwde hij met Elizabeth Geertruy van de Rovaard, eveneens geboortig uit Middelharnis, waarna hij zich te Rotterdam vestigde. Door een choleraepidemie aldaar verloren zij kort na elkaar twee kinderen; dit bracht de ouders geheel tot omkeer. Zij vertrokken weer naar Middelharnis, alwaar zij toen gezelschappen bezochten. Maar deze bevredigden hen niet ten volle; zij zochten een meer kerkelijk leven. Toen de Afscheiding ook op Flakkee bekend werd, sloten zij zich hierbij van harte aan en waren de eersten die zich van de Hervormde Kerk afscheidden. Na de constituering van een gemeente werd Van der Meulen al spoedig ouderling. In 1837, gedurende een zakenreis te Middelburg verblijvende, bezocht hij daar een samenkomst van de Afgescheiden gemeente. Toen bleek dat de voorganger ziek was, drong men er op aan dat Van der Meulen zou voorgaan, welk verzoek hij na veel aarzeling aannam. Omdat die gemeente zich na zijn voorgaan zeer gesticht gevoelde, bracht dit hem ertoe ook te Middelharnis zo nu en dan eens te oefenen. Ook daar was men hierop zeer gesteld, zodat de gemeente hem tenslotte als voorganger beriep. Maar dat durfde hij toch niet direct aan te nemen; hij besloot eerst nog les te gaan nemen bij Ds. H.P. Scholte te Utrecht, waarheen hij in 1838 vertrok. Na een jaar bij Ds. Scholte gestudeerd te hebben en zo hier en daar te hebben geoefend, in welke tijd hij veel armoe leed, werd hij op 23 /24 nov. 1839 door Ds. Scholte geëxamineerd en tot de volle bediening toegelaten, waarna deze hem te Middelharnis bevestigde. In 1839 zocht de kleine Afgescheiden gemeente te Rotterdam contact met Ds. Van der Meulen, hetwelk ertoe leidde dat hij in december 1839 tevens predikant van Rotterdam werd. In mei 1840 verbrak hij deze band weer omdat de gemeente Middelharnis aanspraak maakte op zijn volle dienst. Ook bezocht hij in dat jaar namens de gemeenten te Middelharnis en Rotterdam de synode te Amsterdam, alhoewel hij niet uitgenodigd was in verband met de toen bestaande controversen tussen Ds. Scholte en de andere afgescheiden predikanten. Maar hij werd toch toegelaten; op zijn verzoek werd hij door de synode nader geexamineerd, waarop hij door de andere predikanten eveneens werd erkend. In 1841 nam hij een "provinciaal" beroep aan van de Zeeuwse Afgescheiden gemeenten; op 13 juni 1841 werd hij te Goes bevestigd. In die tijd reisde en preekte hij in geheel Zeeland. Nadat er meerdere predikanten in die provincie waren gekomen, was hij sinds 1846 alleen predikant van de Chr. Afgescheiden gemeente te Goes. In die dagen emigreerden er duizenden naar Amerika, enerzijds om daar hun godsdienst vrij te kunnen uitoefenen, maar anderzijds ook wel om materiële redenen. De economische toestand en de sociale omstandigheden waar de arbeiders in verkeerden, waren toen niet zo rooskleurig in ons land. Ds. Van der Meulen was eerst niet zo emigratiegezind, maar allengs veranderde hij van inzicht, zodat hij in 1847 meende dat zijn roeping aan de andere kant van de oceaan lag, "daar Gods oordeelen dit land boven het hoofd hingen." In april 1847 vertrok hij daarop met een groep Zeeuwen als "emigrantengemeente"' naar de Nieuwe Wereld. Hij werd daar predikant van de door die groep gestichte plaats Zeeland in de staat Michigan. De kerkelijke gemeente was aangesloten bij de Dutch Reformed Church, de Hervormde Kerk dus die daar reeds in de 17e eeuw door de Nederlanders was gesticht. Evenals Ds. Van Raalte is hij deze kerk trouw gebleven en niet toegetreden tot de in 1857 ontstane Christian Reformed Church. Later diende hij nog gemeenten te Chicago en Grand Rapids. In 1869 bezocht hij Nederland en maakte als gast de synode van de Afgescheiden Kerk te Middelburg mee. Na in 1872 emeritaat te hebben verkregen, overleed hij 23 augustus 1876.

augustus 1876. Te Middelharnis had de gemeente inmiddels besloten een adres tot de Koning te richten waarin verzocht werd als Chr. Afgescheiden gemeente te mogen worden erkend; dit was ondertekend door 78 leden die over het gehele eiland verspreid woonden en wel te Middelharnis 3; Sommelsdijk 12; Dirksland 95 Melissant 2; Stellendam 12; Goedereede 1; Ouddorp 10; Herkingen 8;. Stad a/h Haringvliet 11; en Ooltgensplaat 10. Verzocht werd om in een schuur van D. Bos te Sommelsdijk in de Gorcumstraat te mogen bijeenkomen of in een dito van de bakker J. van der Slik Pz. in de Nieuwstraat te Middelharnis. Big Kon. Besluit dd. 6 sept. 18*H werd de "CHR. AFGESCHEIDEN GEMEENTE op het Eiland Overflakkee en Goedereede" erkend en tevens aanwijzing gedaan dat het lokaal te Middelharnis het meest geschikt was tot uitoefening der eredienst Nadat Ds. Van der Meulen in juni 1841 naar Goes was vertrokken, moet de oefenaar Pieter van Dijke van Sint-Philipsland wel eens in de gemeente zijn voorgegaan. In een rekwest aan de Koning dd. 23 dec. 1843 verzocht de kerkeraad de aan Van Dijke opgelegde boeten te willen kwijtschelden. Te Middelharnis mocht men dus als gemeente samenkomen, maar als de leden in hun eigen dorpen bijeenkwamen,' waren dit weer godsdienstoefeningen buiten de wet. Zo werden te Ooltgensplaat de broodbakker Cornelis de Ruiter en te Ouddorp de 'arbeider Cornelis Mastenbroek hiervoor beboet, alhoewel zij later weer kwijtschelding kregen. De emigratielust schijnt ook de Afgescheidenen van Flakkee sterk beïnvloed te hebben, want in een rekwest aan de Koning dd. 30 april 1847 wordt door de kerkeraad medegedeeld "dat de Afgescheiden gemeente te Middelharnis voor het Eiland Overflakkee en Goedereede ophoudt te bestaan uit hoofde onderscheidene leden van deze gemeente reeds naar Noord-Amerika zijn .vertrokken en nog velen, meest allen, binnenkort wenschen en denken te vertrekken en wel hoofdzakelijk om de bijzonder drukkende omstandigheden daar veelen Uwer onderdanen in verkeeren, maar inzonderheid der Chr. Afgescheiden gemeenten die om ongestoord zonder regterlijke vervolging hunne Godsdienst te mogen uitoefenen, beloften zijn afgevorderd, die hun de regten volgens de Grondwet aan alle andere gezindten toegekend, ontnamen; zij verlangen daarom'ook naar een land te trekken daar zij met alle inwooners gelijke regten hebben en genieten". Nadien schijnen dan slechts zo hier en daar door de achtergeblevenen, die nu zonder kerkelijk tehuis waren, wat gezelschappen te zijn gevormd. Eerst in het begin der vijftiger jaren worden er gemeenten gesticht te Melissant en Stad a/h Haringvliet.

Te MIDDELHARNIS werd er echter op 25 maart 1863 een GEREFORMEERDE GEMEENTE O/H KRUIS geïnstitueerd door Ds. M. Keulemans te Middelburg. Deze was destijds aangesloten bij de groep Kruisgemeenten rond Ds. Cornelis van den Oever. In mei 1863 werd aan de gemeenteraad een verzoek gericht door W.C. Huijser en vijf ingezetenen om in de boomgaard van J. van de Roovaart Peeman een gebouw te mogen stichten ten behoeve van de Geref. Gemeente o/h Kruis. Nadat Ds. Keulemans en zijn gemeente te Middelburg zich weer aangesloten hadden bij de Geref. Kerk (o/h Kruis), volgde ook Middelharnis dit voorbeeld, hetwelk wat deze gemeente betreft, werd toegestaan op de alg. vergadering dd. 3/4 oktober 1863. Vanaf de instituering der gemeente was ouderling Huijser tevens lerend-ouderling en sinds 1864 toegelaten als proponent. Maar ook ging hij wel eens voor in een gezelschap te Dirksland. Hierover nu kreeg hij moeilijkheden met de classis en het eindigde ermede dat hij in april 1867 werd geschorst. Omdat hij toch doorging te Dirksland te oefenen, werd hij in mei 1868 ook afgezet als proponent. In die tijd ontving hij nog beroepen van de Kruisgemeenten te Haamstede, Hoedekenskerke en Leiden. Hij bedankte hiervoor omdat hij het gezelschap te Dirksland niet in de steek wilde laten. Na zijn vertrek ontving de gemeente op 5 april 1868 haar eerste predikant in Ds. JAN WILLEM ANDRIES NOTTEN, geboren op 30 maart 1843 te Dantumawoude (Fr.). Aanvankelijk was hij student bij de Afgescheidenen te Kampen, maar had zijn studie daar beëindigd wegens tegenwerking. Na toelating te hebben verkregen bij de Geref. Kerk (o/h Kruis) werd hij in 1864 predikant te Hazerswoude. Inmiddels was hij gehuwd met een dochter van docent Ds. S. van Velzen. Onder Ds. Notten ging de gemeente mede met de vereniging van 1869 en werd toen dus CHR. GEREF. KERK. In 1871 vertrok Ds. Notten naar Leeuwarden. Na nog enige Chr. Geref. Kerken en na 1892 Geref. Kerken te hebben gediend, overleed hij op 11 februari 1914.

=DIRKSLAND=

Te Dirksland dan was oefenaar WILLEM CORNELIS HUIJSER sinds september 1867 regelmatig in een gezelschap voorgegaan. Ds. C. van den Oever, met wie hij zeer bevriend was, moet hem daar ingeleid hebben. Eerst nadat de alg. vergadering van de Geref. Kerk (o/h Kruis) dd. 9/10 juni 1868 het door Huijser op haar gedane beroep afgewezen had, verzocht hij Ds. Van den Oever de gemeente te willen institueren. Op 16 dec. 1868 preekte Ds. Van den Oever toen te Dirksland en werden leden aangenomen en bevestigd. De volgende dag institueerde hij de GEREFORMEERDE GEMEENTE O/H KRUIS te Dirksland en bevestigde de kerkeraad. Op een vergadering dd. 13 febr. 1869 werd Huijser (en ook P. Los Gz. te Leiden) geëxamineerd en zending verleend. Vervolgens werd hij door Ds. Van den Oever op 23 febr. als predikant van Dirksland bevestigd, daarbij sprekende n.a.v. Openbaringen 3 vs 8. De gemeente kwam bijeen in een als kerkje ingerichte schuur van ouderling Kattestaart, gelegen in de buurt Kralingen, doch op Melissants grondgebied.

Ds. WILLEM CORNELIS HUIJSER was op 9 juli 1817 te Barendrecht geboren als zoon van een vlasboer; in 1835 huwde hij met Pieternella van der Waal. In die jaren voorzag hij in zijn onderhoud door landarbeid. Reeds op zijn 20e jaar werd hij krachtdadig bekeerd. In Barendrecht kerkte hij toen in de Chr. Afgescheiden gemeente; in 1843 werd hij daar ouderling. Al meer en meer kreeg hij de drang om ook in het openbaar een stichtelijk woord te spreken, hetwelk hij sinds 1850 dan ook regelmatig deed. In 1859 preekte hij voor het eerst te Middelharnis voor een gezelschap; in 1861 verhuisde hij daar naar toe, waar hij dan met anderen het initiatief neemt een Kruisgemeente te stichten. Gedurende zijn ambtstijd te Dirksland heeft hij veel meegemaakt. De gemeente was maar een veracht hoopje volk en ër was veel vijandschap tegen de mensen van de "schuurkerk". Ook zijn er tijden geweest dat het aantal kerkgangers miniem was. Toch kwam er op den duur groei; de oude schuurkerk werd verladen en één die groter was (eveneens te Kralingen) aangekocht en ingericht als kerk. Een huis er naast werd pastorie. Toen Ds. C. van den Oever te Rotterdam op 5 december 1877 was overleden, was Ds. Huijser degene die bij zijn begrafenis op het kerkhof Crooswijk een toespraak hield. Na enige jaren aan benauwdheid op de borst te hebben geleden, overleed hij op 14 aug. 1882. Van zijn hand zijn enige geschriften in druk verschenen nl. :
a. "Overdenking en beantwoording der volgende vragen: 1. Zullen alle menschen zalig worden ? 2. Kunnen alle menschen zalig worden ? 3- Wie zullen zalig worden ? 4. Waarin bestaat het zalig worden ?."
b. "Klaaglied op Neerlands toestand in kerk en burgerstaat. "
c. Verder nog een uitvoerige brief aan een oud-lid van zijn gemeente in Amerika, opgenomen in de bundel "Gods reddende en zorgvolle liefde omtrent eenige personen in Engeland en Amerika", bijeengebracht door Ds. J. van Zweden.

De vacature werd in oktober 1882 al weer vervuld door de komst van Ds. DIRK VERSTEEG (geb. 22 mei 1846 te Spijkenisse) en destijds evangelist te Oostvoorne. Onder hem vroeg de gemeente rechtspersoonlijkheid aan (als vereniging) hetwelk bij Kon. besluit dd. 4 nov. 1884 werd goedgekeurd. De naam was toen Geref. Gemeente o/h Kruis te Melissant bij Dirksland, omdat de kerk stond op Melissants grondgebied. In oktober 1885 vertrok Ds. Versteeg naar de Oud-Geref. Gemeente te Den Helder; vandaar vertrok hij in 1900 naar de Ned. Geref. Gemeente te Paterson P.P. (N.J.) in Amerika. Na in 1905 emeritaat te hebben ontvangen, overleed hij in 1907. Van zijn hand is een aantal predikaties in druk verschenen.

Als zijn opvolger kwam in augustus 1886 Ds. MAARTEN VAN DER SPEK, predikant van de Vrije Geref. Gemeente te Sliedrecht. Hij w as geboren op 1 okt. 1822 te Ruijven (nu gemeente Pijnacker) en werkte jarenlang als bouwknecht te Delfshaven. Er is weinig over hem bekend. In de zeventiger jaren schijnt hij te zijn gaan oefenen; omstreeks 1883 werd hij predikant van de toen te Sliedrecht gestichte V.G.G. In aug. 1892 nam hij een beroep aan van de Ned. Geref. Gemeente te Grand Rapids-Div. Av. (Mich.) in Amerika en overleed aldaar op 7 sept. 1893. Het volgende jaar kreeg de gemeente een vroegere dorpsgenoot als predikant nl. , Ds. ANDRIES MAKKENZE, geboren te Dirksland op 22 juli 1854; zijn groot- | vader was afkomstig van De Klundert. Als jongeman-was hij landarbeider en trok op 20-jarige leeftijd naar de Haarlemmermeer. Spoedig daarna tot bekering gebracht, kreeg hij later roeping om het Evangelie te gaan prediken. Uiteindelijk werd hij oefenaar in vrije gemeenten nl. in 1883 te IJsselstein (U) en in 1885 te Alkmaar. In 1888 nam hij een beroep, aan van de vrije Geref. Gemeente o/h Kruis te Enkhuizen (in de vacature-Ds. A.O. Schaafsma, die was overgegaan naar de Dolerende Kerken), alwaar hij op 9 jan. 1889 tot predikant werd bevestigd door Ds. A. Verheij, destijds predikant van de vrije Oud-Geref. Gemeente te Delft. Vier jaar later nam hij een beroep aan naar Dirksland, waar hij in februari 1893 zijn intree deed. Door de prediking van Ds. Makkenze nam het ledental der gemeente sterk toe, ook vanuit de omliggende plaatsen. De kerk moest zelfs vergroot worden. Verder werd de kerkeraad uitgebreid met leden uit Middelharnis. De Geref. Gemeente o/h Kruis te Dirksland maakte aanvankelijk deel uit van de groep Kruisgemeenten die na 1863 rond Ds. C. van den Oever te Rotterdam geschaard waren.

Poch toen dit verband na de dood van Ds. Van den Oever teniet was gegaan, was zij sindsdien een vrije gemeente. Wel was er contact met andere vrije gemeenten en werd er over en weer in vacante perioden gepreekt en Sacramenten bediend. Zo preekte Ds. Makkenze wel in de vrije Oud-Geref. Kerk te Ooltgensplaat. In 1893 wordt er nog melding gemaakt van een vergadering van de gemeente Dirksland en andere vrije gemeenten nl. die te Enkhuizen, De Lemmer, Ter Aar (met Ds. J. van Drunen) en Sloten-NH (met Ds. A. Janse). In augustus 1897 onderzocht Ds. Makkenze in samenwerking met de kerkeraad van de Vrije Geref. Gemeente o/h Kruis te Charlois de lerend-ouderling van die gemeente, Jan Rokus van Oordt, naar bekering en roeping om hem daarna tot de volle bediening toe te laten.
Op 22 sept. 189? bevestigde Ds. Makkenze hem te Charlois als predikant. In 1901 bezocht een afvaardiging van de Geref. Gemeenten o/h Kruis de gemeente om te onderhandelen over eventuele toetreding. De noodzaak werd wel ingezien, maar tot een beslissing kwam het niet. In de volgende jaren kwamen er verzoeken van de Geref. Kerken te Stellendam en Arnhem (namens de Synode) om kerkelijk te verenigen, maar hierop werd afwijzend beschikt. Toen in 1907 de Geref. Gemeenten tot openbaring waren gekomen, had Ds.G.H. Kersten te Rotterdam getracht ook Dirksland tot aansluiting te bewegen. Ds. Makkenze was er sterk voor, maar. de gemeente had bezwaar de oude naam los te laten. Nadat Ds. Makkenze in 1909 een beroep had aangenomen naar de Geref. Gemeente te Meliskerke, kwam er bij de gemeenteleden hoe langer hoe meer het inzicht naar voren om zich. toch maar bij de Geref. Gemeenten aan te sluiten. Nadat verschillende predikanten eens waren voorgegaan, viel op 18 nov. 1909 het besluit tot aansluiting. Ds. Makkenze heeft na Meliskerke nog de Geref. Gemeente te Tholen, Bruinisse, Ridderkerk en Nieuw-Beijerland gediend. Per 1 okt. 1920 ontving hij emeritaat; reeds kort daarna is hij overleden op 16 jan. 1921. Van zijn hand zijn verschillende predikaties in druk verschenen.

Als opvolger van Ds. Makkenze deed op 9 april 1911 Ds. CORNELIS PIENEMAN, gekomen van Charlois, zijn intrede. Zijn ambtelijke bediening duurde maar kort, want reeds op 12 aug. 1912 maakte een longontsteking een einde aan zijn leven. Na hem is de Gereformeerde Gemeente van Dirksland nog bediend door: Ds. HENDRIK KIEVIET van 1913-1915; Ds. ADRIANUS VERHAGEN van 1917-1921; Ds. HENDRIK ALBERT MINDERMAN van 1921 - 1923; Ds. ARIE DE BLOIS van 1925- 1935; Ds. JACOB BASTIAAN BEL van 1942- 1949; Ds. HENDRIK VAN GILST van 1953-1959 en sinds 20 aug. 1959 door Ds. PIETER BLOK.

Onder Ds. Pieneman reeds was een aanvang gemaakt met het wederom vergroten van de kerk; deze bleef in gebruik tot 4 dec. 1927. Op die dag, een zondagavond werd de kerk door een grote brand geheel verwoest. Nadat eerst in het koor van de Hervormde Kerk diensten waren gehouden, werden deze voortgezet in een houten noodkerk. Inmiddels was er ook een commissie benoemd om financieel en materieel de bouw van een nieuwe kerk voor te bereiden. Uiteindelijk werd op 11 dec. 1928 een nieuwe kerk aan- de Boomvlietstraat in gebruik genomen. In 19é5 bleek algehele restauratie noodzakelijk; tevens werd besloten tot enige verbouwingen. De geheel vernieuwde kerk werd daarna op 13 jan. 1966 in gebruik genomen. De Geref. Gemeente te Dirksland, die momenteel 85O zielen telt, is verder de moedergemeente geweest van de Geref. Gemeenten te Middelharnis, Ouddorp, Oude Tonge en Nieuwe Tonge. Verder heeft zij haar medewerking verleend om de nog resterende "Bakkeriaanse" gemeenten op het eiland te doen toetreden tot het verband der Geref. Gemeente i.c. Herkingen, Melissant en Stad a/h Haringvliet. Sinds 1948 vormen de Geref. Gemeenten op Flakkee een eigen classis, de classis Middelharnis.

De HERVORMDE GEMEENTE te Dirksland heeft uiteraard de oudste brieven. Na de Reformatie kwam in 1581 de eerste predikant, Ds. Simon Jans. Van de latere predikanten noemen wij nog Ds. JACOBUS FRUYTIER, die te Dirks land stond van 1688 - 1691 en naar Vlissingen vertrok. Van zijn hand zijn vele geschriften verschenen o.a. "Sions worstelingen", een Nederlandse kerkgeschiedenis en "Salomo's raedt aert dë jeugt". Verder Ds. JOHANNES VAN DER KEMP; hij kwam te Dirksland in 1692 als candidaat en is er ook overleden, in 1718. Hij heeft naam gemaakt door zijn werk "De Christen geheel en al-het Eigendom van Christus in leven en sterven, vertoont in 53 predikatiën over den Heidelbergschen Katechismus"; Herhaalde malen is dit werk herdrukt. Van 1871 -1875 Ds. PIERRE DAMMES HUET; hij was van confessionele richting, maar een tegenstander van de predestinatieleer. Later, toen hij te Goes stond, was hij enige tijd spiritist. Na Ds. Huet zijn er nog enige confessionele predikanten geweest; sinds 1920 zijn het predikanten van Geref. Bondsrichting. Te Dirksland was en is de verstandhouding tussen.Hervormde Gemeenten en Geref. Gemeente altijd uitstekend.

In het nu volgende overzicht geven wij in vogelvlucht de kerkhistorische ontwikkelingsgang in de andere plaatsen van Goeree - Overflakkee en dan in het bijzonder met betrekking tot de gevolgen der Afscheiding van 1834.

MIDDELHARNIS - SOMMELSDIJK

De Reformatie in Middelharnis en Sommelsdijk, beide plaatsen lopen ongeveer in elkaar, dateert van 1575/1578. In beide kerken, na 1816 Hervormde Gemeenten, heeft men over het algemeen altijd orthodoxe predikanten gehad. In Middelharnis kwam plm. 1900 hierin verandering toen wat reders en grote boeren beslisten dat er een "liberale" dominee moest komen. Een gevolg hiervan was dat er in 1906 een gereformeerde evangelisatie werd gesticht. Deze nam in aantal en invloed zo toe, dat door haar toedoen in 1914 een predikant van de Geref. Bond werd beroepen. Sindsdien is er geen verandering meer geweest. Ook Sommelsdijk heeft sinds die tijd predikanten van deze richting. De in de dertiger jaren ontstane Ver. van Vrijzinnig - Hervormden besloot in 1947 uit te treden en een Remonstrantse Gemeente te vormen. In 1967 werd met synodale hulp een zg. "noodgemeente" .van midden-orthodoxe signatuur gesticht.
Over de Afscheiding en haar gevolgen te Middelharnis - Sommelsdijk hebben wij reeds hiervoren geschreven. De Kruisgemeente onder Ds. Notten ginginl869 mede met de vereniging tot CHR. GEREF. KERK. Vermeldenswaard 'is nog dat uit de fondsen van een erfenis van D. Bos (over leden in 1876), een van de oprichters van de Afgescheiden gemeente, te Middelharnis een Provinciaal Weeshuis werd gesticht, dat op 25 juni 1879 in gebruik werd genomen. Tot 1944 was dit aldaar gevestigd, maar door de oorlogsomstandigheden toen verplaatst naar Wassenaar, waar het in andere vorm nog bestaat. In 1892 sloot de Chr. Geref. Kerk zich aan bij de toen ontstane GEREFORMEER DE KERKEN. De Chr. Geref. Kerk resp. Geref. Kerk is na Ds. Notten nog bediend door: Ds. W. Visser 1871-1873; Es. J. Juch van 1875-1878; Ds. C.J.I. Engelbrecht van 1880-1882; Ds. P. van Schaik van 1884-1890; Ds .G. J. Weijenberg van 1892-1893; Ds. C.S. Boss van 1897-1899; Ds. C. Steketee van 1899- 1908; Ds. G. van Velzen van 1914-1928; Ds. P.A. Zeilstra van 1930-1952; Ds. G.C. Muntingh van 1953-1965 en sinds 5 sept. 1965 Ds. P. Schravendeel.

In 1930/1931 ontstonden er controversen in de gemeente, die aanleiding werden tot het uittreden van wel de helft der leden; hierna volgde de instituering van een CHR. GEREFORMEERDE KERK op 9 maart 1931- Deze gang van zaken is wellicht mede ontstaan door het feit, dat er tot dan predikanten geweest waren die zich aansloten bij het min of meer "bevindelijk" karakter dat deze Geref. Kerk altijd had gehad, maar dat toen door de kerkeraad wat op de achtergrond gesteld werd. Deze Christelijke Gereformeerde Kerk is sindsdien bediend door: Ds. W.F. Laman van 1932-1939;
Ds. H. Visser Ma. van 1940-1946; Ds. N. de Jong van 1946-1952; Ds. P. de Smit van 1954-1957; Ds. M.C. Tanis van 1958-196O; Ds. H.C. van der Ent van 1961-1965 en sinds 19 jan. 1967 Ds. P. Roos.

De Vrijmaking van 1944 vond slechts weinig weerklank op Flakkee. Wel werd er op 12 jan. 1947 een GEREF. KERK VRIJGEMAAKT geïnstitueerd, die te Middelharnis bijeenkomt en waarvan de leden op het gehele eiland wonen.

Zoals onder Dirksland reeds vermeld, waren er velen uit Middelharnis en Sommelsdijk die in de Geref. Gemeente aldaar kerkten. In 1927 werd besloten een "station" Middelharnis te vormen, dat op 24 juni 1928 tot een GEREF. GEMEENTE werd geïnstitueerd. Deze gemeente werd van 1950 - 1954 bediend door Ds. G. Zwerus en van 1964-1967 door
Ds. G. Mouw.

De zielentallen zijn thans als volgt: Geref. Kerk 585; Geref. Gemeente 475; Chr. Geref. Kerk 575; Geref. Kerk Vrijgemaakt 30.

MELISSANT

De Hervormde Gemeente van Melissant dateert pas van 1862; voordien behoorden de Hervormden kerkelijk onder Dirksland. De gemeente, die merendeels confessionele predikanten heeft gehad, is in 1928 overgegaan naar de Geref. Bond. Er zijn echter nog altijd "confessionele" invloeden merkbaar. In de tijd der Afscheiding waren er slechts 2 personen lid van de Chr. Afgescheiden gemeente voor Flakkee. Nadat deze gemeente in 1847 was opgeheven, schijnt er een gezelschap Afgescheidenen bestaan te hebben, dat in 1850 tot een CHR. AFGESCHEIDEN GEMEENTE werd geïnstitueerd. Deze gemeente werd bediend door Ds. P. den Boer van 1852-1856 en oefenaar W. Ramen van 1859-1860 (in combinatie met Hellevoetsluis). In de zeventiger jaren werd de gemeente opgeheven eii blijven er wat huissamenkomsten bestaan.- Een daarvan zocht contact met Ds. D. Bakker, predikant van de Nederd. Geref .. Gemeente te 's-Gravenpolder; deze gemeente was gesticht door Ds. Ledeboer. Ds. Bakker kwam daarna dan een paar keer per jaar naar Melissant om te preken en te dopen. Na zijn dood in 1885 zocht men aansluiting bij de "Bakkeriaanse" gemeente te Herkingen. Inmiddels was er door een andere groep in 1884 een GEREF. GEMEENTE O/H KRUIS gesticht, die bij Kon. besluit dd. 29 okt. 1884 werd erkend. In 1887 veranderde zij haar naam in VRIJE GEREF. GEMEENTE. Deze gemeente is bediend door: Ds. H. DREESSEN van 1886-1888: gekomen van de Vrije Geref. Gemeente te Den Bommel en vertrokken naar Amsterdam om daar de "verstrooide schapen" van Ds. Woutherus Bekker te gaan weiden. (Bekker was voorganger van de Vereniging "Waarheid in Praktijk" in de Barndesteeg en had toen zijn ambt neergelegd). Ds. P. DEN BOER van 1888-1892: deze was al eerder predikant te Melissant geweest in de Chr. Afgescheiden gemeente, doch was in 1881- te Veere geschorst. Daarna diende hij de Vrije Geref. Gemeente te Ooltgensplaat tot zijn vertrek naar Melissant. In.1892 werd hij weer toegelaten tot de Geref. Kerken en werd toen predikant te Puttershoek voor de tweede maal. Ds.J.J. UITTENBROEK van 1893-1896: was een te Scheveningen woonachtige oefenaar en vertrok naar de Geref. Gemeente o/h Kruis te Zwolle. Ds. J. HARTKAMP van 1896-1904: gekomen van de Oud-Geref. Kerk te Sloten-NH. en vertrokken naar de Vrije Geref. Gemeente te Ooltgensplaat. Na het vertrek van Ds. Hartkamp kwam er wat wrijving tussen de "liggingen" in de gemeente. Men beriep zelfs nog een vrij-evangelisch predikant, maar nadat deze bedankt had, trad een deel uit. Door hen werd op 27 april 1904 een GEREFORMEERDE KERK geïnstitueerd. Deze kerk is nadien bediend door de emeritus Ds. J.A. Bruijn (als hulppred.) van 1916-1919; oefenaar J. van der Lugt van 1923-1925; Ds. H. de Valk van 1934-1946; Ds. D.C. Los van 1950-1956 en Ds. W. Netjes van 1956-1965. Sinds 1934 is deze Geref. Kerk voor de dienst des Woords gecombineerd met die te Stellendam. Zij telt thans 115 zielen.

De Vrije Geref. Gemeente bleef een-zelfstandige gemeente tot 1911. In dat jaar verenigde men zich met de plaatselijke "Bakkeriaanse" gemeente. Deze OUD NEDERDUITS GEREFORMEERDE GEMEENTE werd als zodanig bij de overheid bekend dd. 11 april 1914. Na de fusie werd het kerkje verbeterd en 12 febr.1911 in gebruik gesteld door Ds. L. Hubregtse van 's-Gravenpolder; tevens werd de kerkeraad bevestigd . Na het overlijden van de "Bakkeriaanse" predikanten, eerst Ds. L. Hubregtse en later Ds. G. van der Garde, werd de gemeente verzorgd door Ds. W. Baaij, predikant van de Vrije Geref. Gemeente te Tholen, met wie de "Bakkeriaanse" gemeenten in gemeenschap waren gaan leven. Toen Ds. Baaij zich in 1945 aansloot bij de Chr. Geref. Kerken, werd aan een ledenvergadering de beslissing overgelaten dit eveneens te doen c.q. bij de Geref. Gemeenten of bij de Oud-Geref. Gemeenten. Nadat verschillende predikanten van deze kerken eens waren voorgegaan, werd op 19 nov. 1945 besloten tot de Geref. Gemeenten toe te treden. In 1955 werd een nieuw kerkje in gebruik genomen. Deze GEREF. GEMEENTE telt thans 165 zielen. Inmiddels waren er in 1953 persoonlijke conflicten ontstaan, welke ertoe leidden dat een deel uittrad en weer een VRIJE GEREF. GEMEENTE stichtte. Daar er in de Geref. Gemeenten in dat jaar een landelijke uittreding had plaats gevonden, besloot deze gemeente zich hierbij aan te sluiten en ontstond per 15 nov. 1954 een GEREF. GEMEENTE, die aangesloten is bij het verband van uitgetreden Geref. Gemeenten. Deze gemeente telt thans 145 zielen.

HERKINGEN

Na algehele bedijking van het gors Harkinge, ontstond pas in 1604 het dorp Herkingen. Godsdienstoefeningen werden gehouden in een schuur tot 1788, toen een kerk werd gebouwd. De Hervormde predikanten waren in de 19e eeuw eerst "liberaal", daarna confessioneel. In 1925 kwam een godsdienstonderwijzer die de Geref. Bond was toegedaan; na zijn vertrek zijn ook de predikanten die toen kwamen van die modaliteit geweest. In de tijd der Afscheiding waren 5 inwoners lid van de Afgescheiden gemeente voor Goeree-Overflakkee. Ojjidat Herkingen een veer had op Schouwen-Duiveland zullen de reizende en trekkende predikers daar wel eens. overnacht hebben. Zo was dit het geval met Ds. Bakker uit 's-Gravenpolder, die als hij Flakkee.bezocht, ook wel eens te Herkingen preekte. Op den duur ontstond er. in de tachtiger jaren een "Bakkeriaanse" gemeente, later verzorgd door de opvolgers van Ds. Bakker. Deze OUD NEDERDUITS GEREF. GEMEENTE werd eerst dd. 19 dec. 1905 door" de minister van Justitie erkend. Ook kwamen er stations te Melissant, Oude Tonge Stad a/h Haringvliet. Omstreeks 1920 rezen er geschillen in de boezem der gemeente, waarna wat leden uittraden. Het blijvende deel besloot toen aansluiting te zoeken bij de Geref. Gemeenten. De uitgetredenen dachten toen aan deze overgang het recht të ontlenen aanspraak te kunnen maken op een deel der kerkelijke goederen, hetwelk hun na een proces door de Rotterdamse Rechtbank werd ontzegd. De GEREFORMEERDE GEMEENTE werd op 25 okt. 1922 door Ds. Minderman van Dirksland geïnstitueerd. In 1928 werd besloten een nieuwe kerk te bouwen; B.& W. weigerden hiervoor bouwvergunning, maar de gemeenteraad stond deze toe . Toen de kerk gereed was, berichtten B. & W. dat de nieuwe kerk niet in gebruik mocht v/orden genomen; ook Gedep. Staten van Zuid-Holland stonden hierachter. Op Oudejaarsavond 1928 hield de gemeente toch een dienst in de nieuwe kerk, maar op Nieuwjaarsdag 1929 stond er een politiemacht voor de deur die de kerkgangers de toegang belette, evenals de volgende zondag.' Uiteindelijk had een beroep op de Kroon pas succes: de besluiten van B. &W. en Gedeputeerde Staten werden vernietigd. Door het ontactische en onwettige optreden van de burgemeester, hierin gestijfd door Gedep. Staten van Zuid - Holland, was het pas mogelijk de nieuwe kerk op 11 juli 1929 in gebruik te nemen; Ds. De Blois van Dirksland sprak hierbij n.a.v. Psalm 27 vs. 4. Deze Geref .Gemeente, die tot op heden altijd vacant is geweest, telt thans 400 zielen.

00LTGENSPLAAT

Dit dorp, gelegen aan de zuidelijkste punt van Flakkee, werd al in 1483 bedijkt. In de vaderlandse geschiedenis is het bekend geworden door zijn fortificaties; zo speelde De Plaat zowel in de Spaanse- als in de Franse tijd een rol. Na de Reformatie kwam de eerste predikant in 1574 tot 1642 in combinatie met Den Bommel. In de loop der tijden had de Hervormde Gemeente liberale, ethische en confessionele predikanten; sinds 1910 zijn het "Bonders". De Chr. Afgescheiden gemeente voor Overflakkee telde in 1841 een tiental leden uit Ooltgensplaat. De broodbakker Cornelis de Ruiter, die lidmaat was, hield in De Plaat ook wel huisgodsdienstoefeningen, die echter.werden verboden. De Ruiter liep hiervoor zelfs boeten op. Eerst in 1878 komt er een CHR. GEREF. KERK, die echter nimmer een eigen predikant heeft gehad. In de tachtiger jaren kwam er bovendien nog een VRIJE GEREF. GEMEENTE, van 1883-1888 bediend door Ds. P. den Boer. Hij vertrok naar Melissant (zie ook aldaar). Dan waren er nog wat "Ledeboerianen" die in een huis op de Kerksingel samenkwamen, doch kerkelijk onder de "Bakkeriaanse" gemeente te Stad a/h Haringvliet behoorden. Tengevolge van de Doleantie ontstond er ook een NEDERDUITS GEREF. KERK dd. 14 mei 1889. Hierbij sloten zich ook aan de Chr. Geref. Kerk en de Vrije Geref. Gemeente en wat "Ledeboerianen11. Sinds 1892 werd zij de GEREFORMEERDE KERK van Ooltgensplaat en is sindsdien bediend door: oefenaar VI. J. Guillaume van 1889-1892; Ds. A.L. Ruijs van 1897-1901; Ds. C. Dekker van 1902-1918; Ds. R. de Jager van 1919-1922; Ds. H. de Lange van 1924-1932; Ds. K. Reenders van 1933-1939; Ds. H.A.L. van der Linden van 1939-1944; Ds. A.L. Bos van 1944-1947; Ds. A.C. Scherpenisse van 1949-1952; Ds. A. de Korte van 1954-1957; Ds. P. Huisman van 1958-1963; sinds 10 nov. 1963 Ds. A. W. Meeder. De gemeente telt thans 425 zielen.

Er waren echter wat Vrije-Gereformeerden die zich weer onttrokken aan de Geref. Kerk. Zij zetten de Vrije Geref. Gemeente voort onder de naam OUDGEREF. KERK. Dezé eveneens vrije gemeente is achtereenvolgens bediend, door: oefenaar Th. Korporaal van 1890-1891; oefenaar J.J. Grass van 1892-1893 (vertrokken naar de vrije Chr .Geref .Kerk o/h Kruis te Rijssen-Wal) ; Ds. G.j. Wolbers van 1893-1896 (gekomen als oefenaar van de Vrije Geref. Gemeente te Sliedrecht en vertrokken als predikant naar de Ned. Geref. Gem. te Grand Rapids in Amerika); Ds. J. Hartkamp van 1904-1905 (gekomen van de Vrije Geref. Gem- te Melissant; ambt neergelegd en vertrokken). Bij Kon. besluit dd. 3 april 1905- werd de gemeente' door de minister van Justitie erkend. Na het vertrek van Ds. Hartkamp preekten er verschillende vrije voorgangers zoals Ds. W. de Groot te Den Haag, Ds. A. Potuyt te Rotterdam en later Ds. G.J. Wolbers te Enkhuizen, die weer uit Amerika was teruggekeerd. Verder ook wel eens Ds. L. Boone van Sint-Philipsland en oefenaar J. Vijverberg te Zierikzee/Den Haag/Elst-U. De gemeente bloeide echter niet en in 1918 zocht men contact met de Geref. Gemeente te Dirksland. Aansluiting bleef, echter achterwege en in 1920 werd de gemeente opgeheven. In de loop der jaren waren er inwoners lid van de Geref. Gemeenten te Dirksland en Middelharnis geworden; in 1945 werd er een "station11 van Middelharnis gevormd, hetwelk op 23 jan. 1946 tot een GEREF. GEMEENTE werd' geïnstitueerd door Ds. Bel van Dirksland. Deze telt thans 125 zielen. In 1963 waren er weer bezwaarden die uittraden. Het gevolg v/as dat op 5 april 19.63 door Ds. Gebraad van Sint-Philipsland een OUD-GEREF.GEM. werd geïnstitueerd.


STAD AAN HET HARINGVLIET

Stad aan het Haringvliet is in 1527 ontstaan na de bedijking van' het gors Stat. In 1586 kwam de eerste predikant, in combinatie met Nieuwe Tonge. In de 19e eeuw had de Hervormde Gemeente meestal "liberale" predikanten. Zo waren daar omstreeks 1840 ook Afgescheidenen: elf personen waren aangesloten bij de Chr. Afgescheiden Gemeente voor Goeree-Over flakkee. Na de opheffing van die gemeente in 1847, wordt er in 185'+ te Stad opnieuw een CHR. AFGESCHEIDEN GEMEENTE geïnstitueerd. Zij vroeg en verkreeg erkenning door de Regering dd. 15 juni 1854. Nadien preekten in die gemeente ook wel Ds. Ledeboer en Ds. Van Dijke; het gevolg was dat men zich daarop aansloot bij de "LEDEBOERIAANSE" gemeenten, Op 15 mei 1862 werd een'rekwest verzonden waarin de Koning verzocht werd de verleende "vrijheid" voor de op-r richting van een Afgescheiden gemeente te willen intrekken. Door de na de dood van Ds. Ledeboer in 1863 ontstane verwijdering tussen Ds. Van Dijke en Ds. Bakker, ontstonden er twee takken "Ledeboeriaanse" gemeenten nl. de zg. "Van Dijkiaanse" en de "Bakkeriaanse" gemeenten. Stad sloot zich aan bij de "BAKKERIAANSE" gemeenten. In 1865 beriep de gemeente in combinatie met de gemeenten te Axel, Borssele,
's-Gravenpolder, Stavenisse en Nieuw-Beijerland de lerend-ouderling Daniël Bakker te 's-Gravenpolder als predikant, hetwelk deze aannam. Op 18 okt. 1865 werden hem de handen opgelegd door ouderlingen uit genoemde gemeenten onder wie ouderling Maliepaard uit Stad. Na het overlijden van Ds. Bakker in 1885 waren zijn gemeenten geheel herderloos. In 1887 waren er toen enige gemeenten, die zich op verzoek van de Kerken der Doleantie (Nederduits Geref.Kerken) bij hen aansloten, w;o. Stad a/h Haringvliet. De andere waren Poortvliet, Sint-Maartensdijk en Terneuzen. De NEDERDUITS GEREF. KERK van Stad a/h Haringvliet werd in 1892 GEREFORMEERDE KERK. Zij is sindsdien bediend door Ds. G.W.H. Esse.link van 1906 - 1916; Ds. J. Vesseur van 1918-1922; Ds. B.W. de Graaff van 1923-1936; Ds. A.A. van den Hoorn van 1938-1947; Ds. L. Loósman van 1952-1955; Ds. A. Trapman van 1955-1959; Ds. A. van der Zwaag van 196O-I963; en sinds 4 aug. 1963 Ds. H. de Valk. Deze kerk telt thans 415 zielen.

Een viertal gezinnen had zich echter in 1887 afzijdig gehouden; zij kwamen 's zondags in een huis bijeen en lazen een preek. Later sloot men zich aan bij de "Bakkeriaanse gemeente te Herkingen. Door het preken van de "Bakkeriaanse;' predikanten Hubregtse en Van der Garde groeide de kring; in 1917 werd een kerkje gebouwd. In juni d.a.v. werd een kerkeraad gekozen en de OUD NEDERDUITS GEREFORMEERDE GEMEENTE geïnstitueerd. Toen Ds. W. Baaij te Tholen, die de gemeente sinds 1933 verzorgde, in 1945 overging naar de Chr. Geref. Kerken (zie ook onder Melissant) wenste de gemeente hem daarin niet te volgen, maar sloot zich per 10 dec. 1945 aan bij de GEREFORMEERDE GEMEENTEN. Deze Geref. Gemeente telt thans 75 zielen.

In een tweede artikel hopen wij D.V. in No. 2 nog de plaatsen Den Bommel, Oude Tonge, Nieuwe Tonge, Stellendam, Goedereede en Ouddorp te behandelen.

Literatuur: 
- Beschrijving van het eiland Goedereede en Overflakkee, zijne wording en zijn voortbestaan tot op heden door J. van der Waal en F.O. Vervoorn. 2e druk. (Sommelsdijk - 1896)
- Jaarboek 1958 van het Wetenschappelijk Genootschap voor Goeree en Overflakkee. 12e jaargang. (Middelharnis - 1958) 
- De apostel van Zeeland. Uit de dagen der Afscheiding, door Ds.F. Staal Pz. (Bruinisse - z.j.) Over het leven van Ds. C. van der Meulen. 
-  De tempel des levenden Gods. Predikatie over Efeze 2 vs 20-22 door Ds. A. de Blois uitgesproken bij de ingebruikneming van de nieuwe kerk der Geref. Gemeente, met toespraken. (Middelharnis - 1928) 
-  Verlangen naar Gods woningen. Predikatie over Psalm. 27 vs 4 door Ds. A. de Blois uitgesproken bij de ingebruikneming van de nieuwe kerk der Geref. Gemeente te Herkingen. Met toespraken en een inleidend woord van J.W. van Houdt, scriba dier gemeente, over de geschiedenis en oplossing, der kerkkwestie. (Middelharnis - 1929)

Verder zijn verwerkt gegevens uit het Alg. Rijksarchief te 's-Gravenhage, dagbladen aanwezig in de Kon. Bibliotheek te 's-Gravenhage, mededelingen en toelichtingen verstrekt door Ds. A.W. Meeder te Ooltgensplaat; Th. de Waal te Middelharnis en M. Verkerke te Melissant, die wij hiervoor onze hartelijke dank betuigen. Drukkerij De Waal te Middelharnis stelde ons welwillend diverse cliché's ter beschikking voor de fotopagina.

---
In verband met het 100-jarig bestaan van de Gereformeerde Gemeente te DIRKSLAND zal D.V. in september a.s. een gedenkboek verschijnen, samengesteld door Ds. P. Blok, predikant van die gemeente en de heer Th. de Waal. Tevens komen er bijzonderheden in voor over alle Geref. Gemeenten op Flakkee. Het- boek zal plm., 125 pag. tellen, verlucht met een 30-tal foto's, gebonden in linnen band. De vermoedelijke prijs zal om en bij ƒ 10,— bedragen. 

Zij, die interesse hebben voor dit gedenkboek kunnen nu reeds hun bestelling toezenden aan de heer TH. DE WAAL , Prins Hendrikstraat 14, Middelharnis. Toezending met nota volgt dan na verschijning.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen