Kerken in de Smalstad

Ds. W. van Gorsel enJ.P. Neven

Sint-Maartensdijk op het Oeiland Tholen is één van de vier voormalige Smalsteden van Zeeland. Een stad met de daarbij horende rechten, maar zonder stemrecht in de Staten. Vanouds was er de Hervormde gemeenten van onverdacht gereformeerde sigTTiatuur, maar daarnaast ontstonden er twee oud gereformeerde gemeenten. Iets over Smerdieks — zoals Sint-Maartensdijk in de volksmond heet — kerkelijk verleden in woord en beeld.

I. Sint-Maartensdijk bezat een haven, met daarin de schepen van beurtschippers. Zoals op het hele eiland Tholen was men vooral afhankelijk van de akkerbouw. Met schepen vervoerde men het gewas naar elders. Dominant voor de stad is de toren van de Maartenskerk.

2. De Maartenskerk genoemd naar de bekende bisschop van Tours, Sint-Maarten, domineert het stadsbeeld van Sint-Maartensdijk. De gothische kerk dateert uit het begin van de 15 eeuw, het is een grote bakstenen kruiskerk met koor. De toren bezweek in de Spaanse tijd, maar werd eind zestiende eeuw herbouwd.

Het kerkgebouw bezit een marmeren praalgraf van Frank van Borsele en gravin Jacoba van Beieren. Frank van Borsele is de zoon van de stichter van deze kerk Floris van Borsele, heer van Sint-Maartensdijk. Franks geheim huwelijk met Jacoba van Beieren werd in de kerk in het jaar 1433 gesloten.

3. Buiten de stad — ten noorden van de weg tussen Scherpenisse en Sint-Maartensdijk — lag het Sint-Maartenshuis (Kapoenhuis) en een kapel. Een jonge maagd verzorgde daar de kapoenen (oude mannen), die ieder jaar bedeeld werden met giften op Sint-Maartensavond. Na de Reformatie behield het gesticht zijn functie, hoewel de kapel in de achttiende eeuw teloor ging. Op de fundamenten van het huis verrees de hofstede Kapoenhof. Het bleef voortleven als het 'Godshuis van Sint-Maarten.' Ook de hofstede bestaat inmiddels niet meer.

4-De oude pastorie, met rechts daarvan de woning van de dokter, lag aan het kerkplein. Het is gebouwd in 1822 en de eerste bewoner was ds. Jan Hoogendorp, die van l802 tot 1840 de gemeente diende. Onder ds. Hoogendorp voerde men — ondanks hevig verzet — de gezangen in. De laatste bewoner van deze pastorie was ds. Jan Keiler, predikant te Sint-Maartensdijk van 1920 tot 1929. Op dezelfde plaats verrees een nieuwe predikantswoning.

5. Het interieur, zoals dat er rond 1900 uitzag, heeft een houten preekstoel uit 1701. Daarvoor de lezenaar, waar de voorlezer de Tien geboden en het Schriftgedeelte las, maar ook

in vacaturetijd de preek. Het orgel dateert uit 1882, en is gebouwd door orgelbouwer Flaes uit Amsterdam. Op de foto twee dames in Thoolse klederdracht.

6. Leen van As bekleedde de functie van voorlezer vanaf januari 1935-Voor hem moesten de schoolmeesters dat doen. Zijn voorganger was de heer Johannes Hage, die deze functie veertig jaar had waargenomen. In de oudejaarsdienst van het jaar i960 heeft Van As afscheid genomen, hij was de laatste voorlezer van het eiland Tholen.

7. Ds. Johannes de Bres werd na een zesjarige vacaturetijd predikant te Sint-Maartensdijk in 1929-Hij diende de gemeente tot zijn emeritaat op I mei 1953fiij was een zeer behoudend predikant, had kennis van de Schrift, en was eveneens bedeeld met mensenkennis. Hij ageerde tegen de in zijn tijd ontstane plaatselijke confessionele gemeente, hij noemde ze 'mannen van de ruimte'.

Hij vierde zijn 25~jarig en 4O" jarig ambtsjubileum, en maakte de watersnoodramp mee. Zondag I februari 1953 bleef de kerk gesloten, de zondag daarop bediende hij het Woord uit Psalm 46 vers 9 "Komt, aanschouwt de daden des Heeren, Die verwoestingen op aarde aanricht." Na zijn emeritaat bleef ds. De Bres nog wekelijks voorgaan, bekleedde enige tijd het ambt van ouderling maar op 15 januari 1956 preekte hij afscheid wegens vertrek naar Heesbeen, waar hij benoemd was voor bijstand in het pastoraat.

Ds. Jan van der Haar, gekomen van Waddinxveen in Ï^^S, was de dertigste predikant van de Smalstad. Tijdens zijn ambtsbediening werd de grote restauratie van de kerk uitgevoerd. Hij bouwde tijdens zijn verblijf zijn geweldige bibliotheek op. Hij vertrok in 1966 naar Achterberg.

9. Een opname van de gerestaureerde kerk toont dat de kansel een pilaar verschoven is. Er is geen gesloten dooptuin meer, de banken werden grotendeels vernieuwd. Het kerkgebouw kreeg nieuwe koperen kronen.

10. De afscheiding van 1834 is aan Sint-Maartensdijk voorbij gegaan. Wel ontstond er rond 1865 een Ledeboeriaanse gemeente, in dat jaar legde men de eerste steen gelegd voor een klein kerkgebouw aan de Westpoort. Ds. Pieter van Dijke ging voor het eerst in 1866 voor, een grote schare mensen zat onder zijn gehoor. In de controverse tussen ds. P. van Dijke en oefenaar Bakker koos de meerderheid voor oefenaar Bakker.

Vanaf 1887 was de gemeente dolerend, in 1896 keerde men tot de Bakkerianen terug. Ds. M. Ruben preekte er en doopte de kinderen. In Sint-Maartensdijk werd het gebouw 'het kerkje van Pachtenaar' genoemd.

II. In 1936 voegde de Bakkeriaanse gemeente zich bij de Ledeboeriaanse Oud Gereformeerde Gemeenten. De bekende ds. W.H. Blaak, die nog gekleed was in het oude ledeboeriaanse ambtsgewaad, kwam er met regelmaat preken. De predikant die toen tachtig jaar oud was, werd op 24 september 1951 gefotografeerd nadat hij in Sint-Maartensdijk uit de bus gestapt was. Diezelfde avond is hij voorgegaan in een kerkdienst. Gillis Jansen, de schoonzoon van de eerder genoemde Pachtenaar, was ouderling van de gemeente.

12. Gezelschapsman Krijn van Gorsel — de op één na jongste uit een gezin van 21 kinderen — las thuis preken, maar is in 193^ begonnen met zijn kerk. In de bloeitijd van zijn gemeente waren er ruim honderd luisteraars. Vooral familieleden, maar ook mensen uit de Hervormde Kerk. Hij las preken van Van Lodenstein, maar ook van de beide Erskines. Ook bezat hij preken van Carolus Tuinman, die van 1687 tot 1691 in Sint-Maartensdijk stond. Hoewel Krijn nergens bij aangesloten was en gereserveerd stond tegen veel predikanten was hij gesteld op ds. J. Fraanje, die hij wel liet voorgaan. Fraanje was een zielenvriend van Leendert Potappel, die op zijn beurt zeer bevriend was met Krijn van Gorsel.

13. Het kerkje van Krijn van Gorsel stond aan de West Vest. Naast de kerk een boer die van het werk op het land terugkeert. Sinds 1975 is fis gemeente aangesloten bij de Gereformeerde Gemeenten in Nederland.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen