Ds. J. van Rootselaar in oorlogstijd

Kort na de Tweede Wereldoorlog verscheen een tweetal lijvige boeken getiteld Het verzet der Hervormde kerk. Auteur was ds. H.c. Touw. In die boeken werd melding gemaakt van verschillende hervormde predikanten die hun leven eindigden in een concentratiekamp, zoals de bekende ds. D.A. van den Bosch en de vrijzinnige Nanne Zwiep. Ook anderen die zich verzette tegen het nationaal-socialisme worden genoemd. Toch zijn er heel wat omissies. Een van die omissies is ds. J. van Rootselaar (1906- 1990). Hij ontbreekt niet alleen in het lijvige werk van Touw, maar hij ontbreekt ook bij hen die de Yad Vashem onderscheiding kregen vanwege hulp aan de Joden. Toch mag zijn naam dienaangaande met ere genoemd worden. Al is het postuum. Toen op 10 mei 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbrak stond ds. J. van Rootselaar ruim een jaar in de Friese gecombineerde gemeente Wanswerd en Jislum. Op 4 december 1938 was hij aan deze gemeente verbonden, nadat hij daarvoor de hervormde gemeente Hagestein had gediend. Van Rootselaar was een pastoraal bewogen predikant. Dat kwam de eerste oorlogsdag al uit de verf. Direct sprong hij op die spannende dag op de fi ets om de gezinnen te bezoeken waarvan een zoon, vader of broer aan het front stond. Toen de capitulatie plaatsvond, bleek dat er niemand van zijn gemeenteleden was omgekomen. Van Rootselaars taak was daarmee niet klaar. Integendeel. Hij zette zich ook in voor de jonge mannen die weigerden naar Duitsland te gaan voor de ‘Arbeitseinsatz’. De mannen vonden onderdak in de vele afgelegen boerderijen die deze omgeving rijk was. Op de zondagavonden hield ds. Van Rootselaar speciale diensten voor deze jonge mensen. Op den duur achtte hij het beter om hen toch de gewone kerkdiensten te laten bezoeken. Er werd dan iemand in de toren op wacht gezet, die slechts bij naderend onraad op een schakelaar hoefde te drukken zodat bij de organist een rood alarmlampje ging branden en de jonge mannen op tijd konden vluchten. Gelukkig is er nooit een razzia geweest tijdens de kerkdienst en kon elke dienst ongestoord gehouden worden. Hoewel ds. Van Rootselaar hulp bood aan hen die de Arbeitseinsatz wilden ontduiken, was hij wel overtuigd dat de Duitse bezetting een oordeel Gods over Nederland was. Hij liet dat zich vanaf de kansel ook ontvallen. Na de dienst kwam er eens een jonge Fries naar hem toe die hem zei: ‘Dominee, ik ben het niet helemaal met u eens’. Hij vertelde lid te zijn van de NSB. Toen zei ds. Van Rootselaar tot die jongen: ‘Klaas, heb je die stap ook met de Heere genomen? Wegen zonder Christus zijn wegen des doods!’. Klaas ging zijn eigen weg. Hij trok naar Duitsland, correspondeerde regelmatig met zijn ouders. Zijn laatste brief kwam bij ds. Van Rootselaar terecht. Klaas was gesneuveld aan het Oostfront en inmiddels in Rusland begraven. Alleen zijn polshorloge werd terugbezorgd. Vooral de Joden op wie de nazi’s het voornamelijk voorzien hadden, konden rekenen op de steun van ds. Van Rootselaar. Hij kreeg niet de opdracht die ds. G. van Hoegee in het eveneens in Friesland gelegen Ferwerd kreeg van hogerhand. Die kreeg namelijk de opdracht om op zijn gemeentelokaal een bordje te plaatsen ‘verboden voor Joden’. Van Hoegee weigerde dit met de legendarische woorden ‘Als dat bordje geplaatst wordt mag ook de Heere Jezus hier niet komen’. Ds. Van Rootselaar heeft wel in de geest van ds. Van Hoegee gehandeld. Hij achtte Jodenhaat een aanval van de vorst der duisternis. Hij merkte daarover verder op dat het een aanval was op Gods volk, waaruit de Christus geboren is. In de omgeving van Wanswerd werd door de ondergrondse veel gedaan om de Joden een veilig onderkomen te bieden. Een lid van die ondergrondse beweging was ene Van Dijk. Hij wist heel veel Joden aan een onderduikadres te helpen. Ook zorgde hij er voor, met de geheime organisatie, dat hun spullen goed bewaard zouden worden, zodat ze na de oorlog deze weer terug zouden krijgen. Niemand bevroedde dat deze geheime organisatie een mantelorganisatie was van de Duitse Sicherheitsdienst, die uiteindelijk uit was op de dood van de Joden en het verkrijgen van de Joodse bezittingen. De heer Van Dijk was de schuilnaam van Frans Vergonet. Vergonet was getrouwd en had kinderen, maar heeft verschillende vrouwen verleid, waarbij hij hun geld en goed aan zich wist te trekken. Hij belandde daardoor in de gevangenis en was na vrijlating een getekende in de maatschappij. Vanwege zijn uitermate slechte reputatie meende hij bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, door zijn lidmaatschap van de NSB, zich maatschappelijk op te kunnen werken en zich te wreken op zijn landgenoten. Zo deed hij dat ook door zijn zogenaamde inzet voor de vervolgde Joden. Nadat hij het voortouw genomen had om vele Joden te herbergen in het dorp Wanswerd, kwam in het najaar van 1943 de mededeling dat alle Joden verplaatst moesten worden naar Akkerwoude en Murmerwoude. Onder hen bevond zich ook het Joodse echtpaar Josephson, dat de schuilnaam Martin droeg. Zij waren Messias belijdend, tevens hervormd en kwamen derhalve ’s zondags in Wanswerd in de kerk. Dat was veilig omdat, zoals zojuist vermeld, er elke zondag een wacht was opgesteld in de toren. Ze vonden het spijtig dat ze Wanswerd moesten verlaten. Maar ds. Van Rootselaar zegde hen toe dat, als ze moesten onderduiken in een varkenshok of een oude schuit, ze dan wel bij hem mochten aankloppen. En dat gebeurde ook. Maar niet vanwege slechte huisvesting, als wel vanwege verraad. Nadat alle ondergedoken Joden uit Wanswerd in Akkerwoude en Murmerwoude waren ondergebracht vond er namelijk een grote ramp plaats. De zich mooi voordoende heer Van Dijk was niet alleen NSBer, maar ook een handlanger van de SS. Kort nadat de Joden hun ‘veilige’ plek hadden gevonden in diverse boerderijen in Akkerwoude en Murmerwoude liet hij die bedrijven door een overvalcommando omsingelen. Bijna al de Joden werden opgepakt en zoals later bleek vergast in de vernietigingskampen in Duitsland. Een echtpaar wist de dans te ontspringen, het echtpaar dat zich Martin liet noemen en contact had met ds. Van Rootselaar. Zij hadden zich de hele dag in een greppel schuil gehouden en waren ’s avonds naar de pastorie te Wanswerd geslopen. Rond de klok van tienen klopten ze aan en kregen daar direct onderdak. Er was in de pastorie namelijk een schuilplaats op de zolder gerealiseerd omdat reeds meerdere malen Van Rootselaars naam genoemd was om hem te gijzelen. Dat plekje tussen de hanenbalken kwam nu goed van pas. In zijn ‘Memoires’ schrijft ds. Van Rootselaar: ‘Wij aten met elkaar en smeekten de Heere of Hij ons met en voor elkaar wilde bewaren en voor eten wilde zorgen en dat heeft de Heere zelfs overvloedig waargemaakt.’ Van september 1943 tot mei 1945 was de familie bij hen. In het boek ‘Het verscholen dorp’ dat hoofdzakelijk over de lotgevallen van de Joden in Vierhouten gaat, wijdt A. Visser ook een hoofdstuk aan ds. Van Rootselaar. ‘Met grote schroom gaven hij en zijn vrouw allerlei informatie prijs’, volgens de auteur. Een ding gaf bij ds. Van Rootselaar de doorslag, namelijk: ’s Heeren wondere bewaring en leiding in die moeilijke tijd van hun leven bekend te maken. Met name in de zorg voor twee afstammelingen van het oude bondsvolk Israël, die de naam van de Heere Jezus hadden beleden toen zij de Jodenster reeds droegen. Dat deze mensen door ’s Heeren hand hun in die dreigende tijden werden toevertrouwd, in hun pastorie een schuilplaats vonden met alle verzorging en bewaring die zij nodig hadden, is waard om vermeld te worden. Zoals de profeet Elia bij de weduwe te Zarfath een schuilplaats vond en levensonderhoud. Hoewel het in Wanswerd niet, zoals elders in het land, de gewoonte was dat het predikantengezin bedeeld werd met voedsel, deed de Heere op het gebed grote wonderen. Ds. Van Rootselaar zei in een vraaggesprek: ‘Enkele dagen later staat er een gemeentelid voor de deur met een grote schaal vol vlees van de slacht en zegt: ‘Neemt u mij niet kwalijk, het is hier namelijk niet de gewoonte, maar ik dacht, de dominee zou best eens wat extra’s kunnen gebruiken!’’ Het was voor hem een geschenk uit de hemel en hij vertelde dat ook aan het ondergedoken echtpaar. ‘Deze schaal met vlees is een eerste gebedsverhoring’ zei hij hen. Daarop volgden er meer. Vele boeren kwamen met vlees, melk en tarwe. Het predikantenechtpaar met de onderduikers had in die tijd nog meer te eten dan toen ze alleen waren. Diaken Elgersma zorgde voor een spinnenwiel en een grote voorraad schapenvacht zodat het Jodenechtpaar ook extra kleding kon vervaardigen. De heer Van Dijk (alias Frans Vergonet), die debet was aan de dood van de andere Joden is kort na zijn gruwelijk verraad in Groningen door de Groninger student medicijnen Reint Dijkema, die lid was van een knokploeg, doodgeschoten. Vergonet werd met Duitse militaire eer in Lekkum begraven. Diezelfde nacht echter werd het lijk van Vergonet opgegraven, uit de kist gehaald en in de Dokkumer Ee gesmeten. In het Geuzenliedboek 1940-1945’ schreef Fedde Schurer daar een gedicht over. Ik citeer de laatste strofen uit het zeventien coupletten tellend gedicht: ‘En op Lekkums doodenakker Brengt het boevenpak zijn makker, Ziet de Lekkumer verstoord Hoe de slaven, Frans begraven Daar waar geen verrader hoort. Doch dien nacht, trots groene wolven Werd ’t cadaver opgedolven En geplonst als dooden hond Waar in ’t water Nu noch later Mof noch NSB-er ’t vond Frieslands goede en vrije aarde Die sinds eeuwen ’t stof bewaarde Van zoo menig Christenman Euveldaders En verraders Spuwt ze uit en gruwt ervan. Zoo ten afschuw van de dorpen Zoo van God en mensch verworpen Was het eind van Vergonet. Ieder vreeze Die dit leeze ’s hemels ijzren wraak en wet. Reint Dijkema, die het dodelijk schot op Vergonet loste, is in het kamp Vught op 22 augustus 1944 op 24-jarige leeftijd geexecuteerd. Een van zijn laatste woorden waren ‘Want ik ben verzekerd, dat noch dood noch leven, mij zal kunnen scheiden van de liefde Gods, welke is in Jezus Christus onzen Heere.’ Wat een onderscheid… Toen brak 23 januari 1944 aan. Ds. Van Rootselaar kreeg hoorders uit Oosterwolde op de Veluwe waar kort daarvoor ds. M. J. Lekkerkerker afscheid had genomen in verband met zijn vertrek naar Houten. Dit beroep nam hij aan en op 7 mei volgde het afscheid van de gemeente Wanswerd en Jislum met de tekstwoorden ‘Maar wast op in de genade en kennis van onze Heere Jezus Christus, Hem zij de heerlijkheid, beide nu en in de dag der eeuwigheid. Amen’ (2 Petr.3:18). Hoe moest het nu met de familie Martin? Niet vaak zal ds. Van Rootselaar remonstranten hebben geraadpleegd. In dit geval kreeg hij het idee om de Jodenfamilie, evenals de remonstrant Hugo de Groot destijds door middel van een boekenkist uit het Slot Loevestein ontsnapte, mee te voeren naar de Noord-Veluwe. Daartoe moest verhuizer De Jong uit Leeuwarden wel in het geheim betrokken worden daar men het in zo’n kist hoogstens tien minuten kon uithouden. Aldus geschiedde, hetwelk niet zonder verzuchtingen tot de Allerhoogste geweest zal zijn. Dat de Heere daarin ook wonderlijk door- en uithielp bewijst wel het volgende, dat ds. Van Rootselaar aan A. Visser vertelde: ‘Zodra de verhuizers een versje zouden zingen, wisten de Martins dat de kust veilig was en ze de deksels van hun kisten konden openen om weer een dosis zuurstof op te nemen (…) Het uitpakken van de inboedel in Oosterwolde was ook met een versje geregeld. Eerst werd de kist met meneer Martin uit de verhuiswagen gehaald en door twee sterke kerels naar het zolderkamertje -drie hoog- gebracht. Intussen stond verhuizer De Jong bij de verhuiswagen om de tijd in de gaten te houden. Mevrouw Martin mocht persé niet langer dan tien minuten in die gesloten kist zitten. De tijd liep door. Zeven minuten, acht, negen en tien minuten en nog waren de sjouwers niet beneden. En het versje zingen, nee, dat ging ook niet. De verhuiswagen stond op de openbare weg. Iedereen kon dus zien wat er gebeurde. De Jong keek nog eens op zijn vestzakhorloge, sprong behendig in de laadcabine en sleepte de zware kist naar buiten, nam deze op zijn schouder en torste zijn kostbare lading zonder rustpauze naar de bovenverdieping. Een bovenmenselijke inspanning, maar de deksel van de kist kon geopend worden en mevrouw Martin kon haar longen weer volpompen met verse zuurstof.’ Wat is het ook daar waar gebleken dat Hij de krachten vermenigvuldigt van hem die geen krachten heeft. Ook letterlijk. Het echtpaar Martin was veilig aangekomen in Oosterwolde. Maar ook daar bleven de beproevingen niet uit. Zeven weken na van Rootselaars intrede, op 14 mei 1944, vond er een razzia plaats in het Noord-Veluwse dorp. Of de tekst van Van Rootselaars intrede, ‘Want dat gevoelen zij in u, hetwelk ook in Christus Jezus was’ (Fil.2:5), er debet aan was is niet bekend, maar met zijn komst werden her en der Joden aan een geheim onderkomen geholpen in Oosterwolde. Al die adressen werden, zoals destijds in Akkerwoude, aan de Duitsers verraden zodat ze op transport werden gezet naar Zwolle, door middel van door paarden voortgetrokken vrachtwagens, om vandaar verder op transport gesteld te worden naar de vernietigingskampen. Nu dreigde er nog een groot gevaar omdat een van de Joden een papier in zijn zak had met alle namen van mensen in Oosterwolde die deel uitmaakten van de ondergrondse beweging. Dat was reden genoeg voor die beweging om achter het transport aan te gaan, de bewakers te doden en de Joden te bevrijden. Een grote ramp dreigde voor Oosterwolde. Een wonder zelfs dat het niet is afgelopen als de moord op de vele mannen in Putten in oktober van datzelfde jaar. Snel werd in de pastorie een schuilplaats gemaakt onder de vloer van de huiskamer die te bereiken was door middel van een kast in de studeerkamer. Nu, dat bleek niet overbodig, want bij de razzia op 5 juli 1944 werd ook de pastorie aangedaan. Op de avond van die dag werd ds. Van Rootselaar naar het nabijgelegen buurtschap Noordeinde geroepen omdat daar een vrouw uit de gemeente verdronken was. Op de terugweg ging hij bij een diaken aan die aan het hooien was om advies in te winnen over het vervoer i.v.m. de begrafenis, dat in oorlogstijd omslachtiger was dan gewoonlijk. Diaken Doornewaard waarschuwde de predikant dat er een razzia was op het dorp. Ds. Van Rootselaar, die zich van geen kwaad bewust was, fietste naar huis, maar werd aangehouden door zogenaamde Schalkhaarders. Dat waren Nederlandse militairen die in de plaats Schalkhaar bij Deventer waren opgeleid voor de SS. Hij werd gesommeerd om in de berm te gaan liggen zoals ook met andere mannen het geval was. Zijn fiets moest hij inleveren en die kreeg hij ook niet meer terug. Elke mannelijke voorbijganger trof dit lot. Zelfs als men als boer met een hooiwagen voorbijkwam. Toen er ongeveer 160 mannen waren ingerekend, werden ze in de school gebracht in afwachting van wat verder zou gebeuren. Zou het gevangenschap zijn, of de kogel wellicht? Lijkbleek en machteloos zag zijn vrouw de stoet met haar man ertussen langs de pastorie passeren. Ds. Van Rootselaar mocht evenwel de rust bewaren en bemoedigende woorden spreken. Inmiddels was er grote paniek in de pastorie. Zodra men daar hoorde dat de dominee gevangen was, werd de familie Martin met het hele hebben en houden naar de schuilplaats gebracht. Dit had nog maar net plaats gevonden of er stond onaangemeld een Schalkhaarder in huis. Deze vroeg naar de predikant, maar die was inmiddels reeds gearresteerd. Stel toch dat de man iets eerder was gekomen, dan was het Joodse echtpaar opgemerkt geweest met alle gevolgen van dien. Wat bleek dat de tekstwoorden die ds. Van Rootselaar op zondag 2 juli 1944 voor de razzia bepreekt had bewaarheid waren geworden. Hij had toen namelijk gepreekt over Psalm 34:8 en 9: ‘De engel des HEEREN legert Zich rondom degenen die Hem vrezen en rukt hen uit. Smaakt en ziet dat de HEERE goed is, welgelukzalig is de man, die op Hem betrouwt’. In de nacht van 4 juli, toen de NSB-er vertrokken was, is mevrouw Van Rootselaar samen met dienstbode Geertje Timmermans voor een stoel neergeknield en smeekten ze om bijstand terwijl ze samen de berijming zongen van de preek van de zondag daarvoor: Des HEEREN engel schaart Een onverwinb’re hemelwacht Rondom hem die Gods wil betracht Dus is hij welbewaard. Komt, smaakt nu en beschouwt De goedheid van d‘ Alzegenaar: Welzalig hij die, in gevaar, Alleen op Hem betrouwt. Mevrouw van Rootselaar en Geertje zijn daarmee niet beschaamd uitgekomen, want in diezelfde nacht werd ds. Van Rootselaar vrijgelaten. Hoe ging dat? Uit de 160 mannen moesten er vier gijzelaars worden uitgekozen, die moesten vallen als represaille op de dood van de vier bewakers van de inmiddels ontsnapte Joden. Twee ouderlingen uit Oldebroek, de huisarts van Elburg, die net in het dorp was om te helpen bij een bevalling, en ds. Van Rootselaar werden er uitgelicht. Ze werden gefouilleerd en moesten alle persoonlijke eigendommen inleveren. Had ds. Van Rootselaar de twee zegeltjes die behoorden aan het persoonsbewijs van de familie Martin er de avond daarvoor niet uitgehaald, dan was hij er bij geweest. Een indringende ondervraging volgde. Met name werd ds. Van Rootselaar beschuldigd dat hij in de prediking mensen aan zou zetten om alle Duitsers neer te schieten. Hij ontkende en kon daarbij alle mannen die aanwezig waren tot getuige roepen. Hij legde eerder de nadruk in de prediking op de bezetting van de Duitsers als oordeel over Nederland, zodat de gemeenteleden het hem wel eens kwalijk namen. Uiteindelijk werd ds. Van Rootselaar met de andere gijzelaars vrijgelaten, omdat burgemeester De Vries van Doornspijk, waar Oosterwolde onder ressorteerde, als hoofd van de politie, Rauter, het hoofd van de SS in Nederland, opbelde of deze besloten had tot executie van een viertal Oosterwolders in deze zaak. Deze wist van niets en verbood de executie. In zijn ‘Memoires’ lezen we: ‘En die nacht kwam ik om twee uur thuis. In een innig dankgebed hebben wij toen, samen met onze onderduikers, de Heere gedankt voor Zijn wonderbare verlossing uit zo grote nood. Ik was nog nooit zo dicht bij de dood geweest!’ Inmiddels werd de schuilplaats voor de Joden verbeterd, want het zag er naar uit dat er nog wel eens een razzia zou kunnen komen nadat de vorige keer de Joden ontsnapt waren. Rauter voelde zich de laatste keer gepasseerd, maar vond de zaak ernstig genoeg om alsnog als hoofd van de SS een razzia in Oosterwolde te ondernemen. Een nieuwe razzia was dus onvermijdelijk. Onder de vloer had de dominee, samen met de familie Martin, zelfs een tweede schuilplaats gerealiseerd met flink wat proviand voor het geval de pastorie eventueel in brand gestoken zou kunnen worden. Die tweede razzia vond plaats op 23 juli 1944, ruim twee weken na de vorige. Het was midden in de nacht van zaterdag op zondag. Ds. Van Rootselaar dook, toen hij ook maar iets hoorde en zag, samen met de familie Martin onder in de geheime schuilplaats in de pastorie. Enkele minuten later ging de bel herhaalde malen. Mevrouw Van Rootselaar deed open. Op de vraag waar de dominee was antwoordde ze: ‘Die is weggegaan, want hij wist wat hem van jullie te wachten stond’. Toch doorzochten ze de hele pastorie meerdere malen. Maar ze vonden niets. Die zondag werd er in Oosterwolde geen kerk gehouden en werden er vijfendertig jonge mannen opgepakt en via het kamp Amersfoort naar Duitsland afgevoerd. Er waren ook vijf jonge mannen uit Oldebroek bij. De mannen uit Oosterwolde zijn op een na allen weer teruggekomen. Dat was helaas niet het geval met de Oldebroekers. Toen in september 1944 de slag om Arnhem plaatsvond zijn er veel evacuees naar Oosterwolde gekomen. Ook bij ds. Van Rootselaar kwamen er een aantal. Het was de familie Paulsen. Het was een Roomskatholiek gezin met drie kinderen waarvan de man NSB-er was. Hoe moest dat nu? Een Jodenechtpaar en een NSBgezin samen in de pastorie. De familie Paulsen kreeg de bovenverdieping ter woning. Van Rootselaar zorgde er voor dat er op geen enkele wijze een ontmoeting kon plaatsvinden tussen de twee families. Als het avond was wilde Van Rootselaar graag een gezamenlijke avondsluiting om de nood der tijden aan de Heere voor te leggen. Eerst kwam de familie Martin uit hun schuilplaats en verbleef achter de gesloten schuifdeur in de kamer zodat ze alles horen konden. Daarna sloeg hij op de gong en kwam de familie Paulsen nederwaarts in de andere kamer. Na wat gedronken en gepraat te hebben ging de Bijbel open, deed de dominee een gebed en vertrok de familie Paulsen weer naar boven. Nooit hebben zij gemerkt dat er naast hen, in dezelfde kamer, ook een andere familie in huis was. Op 17 april 1945 werd Oosterwolde bevrijd. Paulsen werd opgesloten in een strafkamp en het Joodse echtpaar was, na vele maanden ondergedoken te zijn geweest, weer vrij. Spoedig na de bevrijding vertrok de familie Martin naar Drenthe, waar nog een oude moeder woonde die daar ondergedoken was. In 1947 kreeg ds. Van Rootselaar van de Joodse familie een geschenk, te weten een Engelse personenwagen van het merk Singer. Tien jaar lang heeft ds. Van Rootselaar deze in bezit gehad. Toen hij in 1958 in Delft stond heeft hij de auto weggedaan. Hij had er geen garage tot zijn beschikking en parkeren in de binnenstad was ook toen reeds een groot probleem. Daarbij kwam dat de huisarts hem adviseerde voor zijn gezondheid meer te fietsen en te wandelen. Op zondag 19 april 1945 preekte ds. Van Rootselaar in Oosterwolde over Daniel 2:21a: ‘Want Hij verandert de tijden en stonden, Hij zet de koningen af en Hij bevestigt de koningen’. In zijn ‘Memoires’ schreef hij: ‘De oorlog was voorbij. Een tijd van zwaar oordeel des Heeren was over ons land en volk gegaan, veel zwaarder nog dan tijdens de Eerste Wereldoorlog. Een half miljoen Nederlanders waren in vijf jaar tijd omgekomen. Zou deze tijd een verootmoediging des harten en een wederkeer tot de Heere en een vragen om Zijn genade in Christus nalaten? Wij weten nu dat dit bij de grote massa uitgebleven is. Meer dan ooit kwam er een vragen naar het genot van zondeen werelddienst, een uitgaan naar stoffelijke goederen, genot. Tekenend was dat de eerste minister-president een socialist was! Willem Drees!’ Bronnen: Geuzenliedboek 1904-1945 J. van Rootselaar, Memoires A. Visser, Het verscholen dorp

Uitgebreid zoeken

Uitgebreid zoeken

Standaard operator

Zoekwoorden

Datum

Bronnen

Ds. J. van Rootselaar in oorlogstijd

Artikel niet beschikbaar

Bekijk de hele uitgave van donderdag 1 maart 2012

Bekijk de hele uitgave van donderdag 1 maart 2012

Ook interessant voor u