Bij de kansel van: Elspeet

'Ik bracht mijn vakantie in Elspeet door. Op zondagmorgen ging ik met mijn vrouw en mijn kleine jongen naar de eenvoudige Dorpskerk. Het was de Hervormde kerk die op de Veluwe in de regel rechtsbuiten is. De kerk zat stampvol vanwege de vele vakantiegangers. Nooit in mijn leven heb ik een meer deprimerende kerkdienst meegemaakt. Achter mijn geloof werd een groot vraagteken geplaatst en niet alleen achter het mijne, maar ook achter dat van allen. slechts een groot en dreigend gevaar werd voor ons geestesoog uitgebeeld: het gevaar om met een ingebeelde hemel naar de hel te gaan. Het beeld groeide uit tot een afschuwelijke verschrikking, die ons allen dreigde te verpletteren. Dit relaas is te vinden in het boek ‘Waarheid en leugen aan het ziekbed’ van dr. J.J. Buskes die jarenlang als predikant verbonden was aan de Westerkerk te Amsterdam. Buskes was nog niet uitgeraasd. Hij vervolgt: ‘We zaten zeker met vijfhonderd mensen in de kerk. Op het hoogtepunt van de dienst, waarop de ‘verkondiger van het evangelie’ een afgrijselijke beschouwing over uitverkiezing en verwerping ten beste gaf, werd ons, recht op ons hart aan, gezegd: ‘Als er van deze schare een of twee behouden zullen worden, zal het veel zijn’. Wat moet een mens, die deze prediking als waarheid van Godswege hoort en gelooft? Er zijn er geweest die naar de gaskraan grepen. Er zijn er ook geweest, die hun hele leven onder deze prediking geestelijk verknoeid en vermorzeld zijn geworden, van wier leven men alleen kan zeggen, dat het geen leven was’. Wie Buskes dat heeft horen zeggen in Elspeet weet ik niet, maar ik houd het er voor dat de grote geleerdheid van deze doctor in de theologie, hem tot razernij bracht. Er staat geen jaartal genoemd bij dit relaas van Buskes, maar ik heb het sterke vermoeden dat dit geweest moet zijn in de periode dat ds. J.H. van Paddenburgh van 1921-1944 Elspeet diende of ds. P.J.F. Lamens, die dat deed van 1944 tot 1955. Wie zou deze getrouwe dienstknechten verdenken van dergelijke kanseltaal als hij verwoordde? Toen Buskes net voor of na de tweede oorlog de kerk bezocht kon de gemeente vijfhonderd mensen herbergen. Aanvankelijk was dat niet het geval. De oorspronkelijke kerk waarvan het koor uit het eind van de vijftiende eeuw dateert, was niet zo ruim. Het was een eenvoudige dorpskerk met een schip en koor die ruimte bood aan ongeveer honderd mensen. Dat was ook genoeg. Everhardus Palthe, die van 1670 tot 1710 predikant in Elspeet was, meldde dat de gemeente uit 56 lidmaten bestond, 19 mannen en 37 vrouwen. De huidige kerk is in de plaats gekomen van een kapel die aan de heilige Paulus was gewijd en reeds in 1295 genoemd wordt in oude stukken. In 1840 werd de kerk vanwege de groei van de kerkelijke gemeente vergroot doordat aan het schip een vleugel werd bijgebouwd aan de Uddeler zijde. De kerk kon toen 220 mensen bevatten. In 1923 werd deze westzijde nog weer vergroot terwijl aan de noordzijde er ook een dwarsschip werd gebouwd. Het aantal zitplaatsen was nu ruim verdubbeld. In 1990/1991 werd de kerk opnieuw vergroot. Beide zijschepen werden verlengd en van een galerij voorzien. Nu kon de kerk 1000 personen bevatten. Vanwege de droeve scheuring die in 2004 ontstond tussen hervormden binnen de PKN en hervormden in Hersteld Verband, en laatstgenoemde zelf een kerk bouwden, bleek deze verbouwing achteraf onnodig. Het is een oude kansel die in het midden van de dorpskerk staat. In 1638 werd hij vervaardigd. De kostprijs was 173 gulden. De preekstoel toont veel verwantschap met de kansels van de oude kerken van het nabijgelegen Harderwijk en Barneveld. Mogelijk gaat het over een zelfde meubelmaker. Ook de kansels van de veel verder weg gelegen oude kerken te Wijk bij Heusden en Edam zijn bijna identiek. Op het klankbord staat een wat ongebruikelijk opschrift voor een kansel. Maar het is wel een indringende. ‘Saligh zijn van/ wien de dooden/ de. in den HEERE/ sterven. ja. siet. d./ geest. en. dat. si/ rusten van/ haren arbeit/ ende hare wrc/ ken volgen. he/ openbarin-joan’. Welke vertaling de meubelmaker heeft gebruikt is me niet bekend. In ieder geval niet de Deux Aes en de Statenvertaling die net uit was. Mogelijk heeft de meubelmaker vrij geciteerd of zelfs in dialect. De bedoeling is in ieder geval duidelijk. Het is om de kerkgangers te bepalen bij de woorden uit Openbaringen 14:13 ‘Zalig zijn de doden, die in de Heere sterven, van nu aan. Ja, zegt de Geest, opdat zij rusten mogen van hun arbeid; en hun werken volgen met hen’. De waarheid van die tekst is bijna onafgebroken jaar en dag gepredikt in de dorpskerk. Daar was ook begeerte naar. Vermeldenswaard is in dit verband dat ds. L.G.C. Ledeboer uit Benthuizen enkele weken voor zijn afzetting bedankte voor een beroep naar Elspeet. Dat was op 1 oktober 1840. Elspeet heeft dan ook niet te kampen gehad met het modernisme zoals in vele gemeenten wel het geval is. De Afscheiding en de Doleantie gingen daardoor mede ook aan Elspeet voorbij. Toen in Ulrum de afscheiding plaatsvond werd Elspeet gediend door Christiaan Daniël Louis Bähler. Hij was de zoon van een Waals predikant en verkeerde veel in de kringen van het Réveil. Isaäc da Costa was een van de huisvrienden die met zekere regelmaat over de vloer kwam. In die sferen is Bähler grootgebracht en heeft hij ook het woord Gods bediend. Allereerst in Elspeet van 1833 tot 1837 en vervolgens te Oosterwolde (Gld), Aalst, Heemse, IJlst, Ede, Andel, Wemeldinge en Poortvliet. Zijn zoon Henri Louis Antoin is later in meer evangelische kringen terecht gekomen en werd zodoende de grondlegger van de geloofsgemeenschap ‘Luctor et Emergo’ te Oldebroek. Zijn kleinzoon zegde echter de gereformeerde waarheid geheel vaarwel. Dat heeft zijn grootvader niet meer meegemaakt, want deze stierf toen zijn kleinzoon tien jaar was. Wat zou het hem groot verdriet gedaan hebben dat er van zijn kleinkind een geschrift verscheen in 1903 getiteld ‘het christelijk barbarendom in Europa’, waarin deze opmerkte dat het boeddhisme mogelijk verbetering en aanvulling was van het westerse christendom, hetwelk leidde tot de oprichting van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde kerk omdat de synode van de kerk de ketterij van Bähler in bescherming nam. Toen in 1886 de Doleantie plaatsvond stond ds. A. Renier in Elspeet. Hij kwam, na eerst Wilnis gediend te hebben, vanuit Bergambacht in 1883 naar Elspeet en vertrok naar IJsselmuiden en Grafhorst in 1887. Daarna diende hij de gemeenten Ouderkerk a/d IJssel en Eemnes-Buiten. Tijdens zijn Elspeetse ambtsperiode bedankte een ouderling en sloot zich aan bij een dolerende gemeente in de regio. Ds. Renier zelf zag geen reden om de kerk - hoe vervallen ook - te verlaten. Zijn drie jaar oudere broer ds. C.A. Renier ging wel met de Doleantie mee. Hij diende de gemeenten Buren, Bergschenhoek, Utrecht en Amsterdam. In laatstgenoemde gemeente koos hij voor de zijde van Abraham Kuyper. Het was met name Reniers opvolger, ds. G.W. Locher, die een afschuw had van het doleantiedenken. Dat is duidelijk te lezen in een brochure die hij schreef in de periode toen hij in zijn vorige gemeente, Aalst in de Bommeleraard, werkzaam was. Deze predikant, die Elspeet diende van 1888 tot 1898, was een echte Kohlbruggiaan. In prediking en kerkopvatting. Bij de begrafenis van H.F. Kolhbrugge op 9 maart 1875 was hij ook aanwezig. Bij die begrafenis wierpen zijn leerlingen een handvol aarde in het graf en spraken daarbij een tekstwoord uit. Ook Locher, die toen nog in Garderen stond, behoorde bij die leerlingen. Terwijl hij een handvol aarde in het graf van Kohlbrugge wierp zei hij: ‘Ik weet mijn Verlosser leeft en Hij zal de laatste over het stof opstaan’ (Job.19:25). Toen er een eeuw geleden binnen Elspeet een afscheiding plaatsvond in de hervormde gemeente, had dit niet zozeer te maken met het feit dat de predikant niet rechtzinnig was, evenmin ging het om de belijdenis van de kerk of iets van kerkordelijke aard, maar eenvoudig omdat ds. W.R. Kalshoven, die Elspeet diende van 1899 tot 1919, niet in staat was het hart te raken van sommige hoorders. Bekend is dat toen ds. Kalshoven in Ede stond hij het middel mocht zijn voor Hendrikus Roelofsen om zich verzekerd te weten van zijn aandeel in Christus bij een preek van Kalshoven over zondag 23 van de Heidelberger Catechismus. De gewezen schaapherder werd ook door ds. Kalshoven opgeleid en bevestigd tot hervormd godsdienstonderwijzer te Ederveen. Later werd hij predikant bij de Gereformeerde Gemeenten onder het kruis. In Elspeet liep het echter anders. In plaats van tijdelijk elders de toevlucht te nemen, thuis te lezen en vurig voor de predikant in gebed te gaan of zichzelf te onderzoeken, kwam het langzamerhand tot het stichten van een gemeente behorend tot de Gereformeerde Gemeente. Vanaf 1914 werden er leesdiensten belegd ‘bie de heerd’, de huiskamer van ouderling Hendrik de Weerd. Wat ooit met zeventien belangstellenden aanving, werd tot een grote schare kerkgangers. Een aardige wetenswaardigheid rondom ds. Kalshoven is dat, toen zijn vrouw in 1911 overleed, zij fl.1000,- aan de Elspeetse diaconie naliet. In de week van kerst diende de rente er van besteed te worden ‘aan de meest behoeftige en eerbare Armen, Weduwen en Ouden van dagen. Tot dit doel zal worden gebruikt gerookt spek’. Naast de genoemde predikanten hebben nog andere bekende predikanten Elspeet en Vierhouten gediend. We willen er nog enkele noemen over wie we wat meer informatie hebben. Van ds. S.H. Sypkens, die Elspeet diende van 1837 tot 4 oktober 1840, is de afscheidspreek in verband met het vertrek naar ’s Grevelduin- Capelle in druk verschenen bij de uitgever J.H. den Ouden te Amsterdam. Hij sprak toen over Hand.20:26-27: ‘Daarom betuig ik ulieden op dezen huidige dag, dat ik rein ben van het bloed van u allen. Want ik heb niet achtergehouden, dat ik u niet zou verkondigd hebben al den raad Gods’. Van ds. Sypkens is bekend dat hij aanvankelijk de eerste zeven jaren van zijn ambtelijke bediening predikant was zonder bevindelijke kennis van de Goddelijke waarheden. In zijn eertijds geleidde hij als een blinde de blinden. In de afscheidspreek kon hij het dan ook niet nalaten te wijzen op het gewichtvolle van het ambt van predikant. Ongetwijfeld zal zijn eigen eertijds hem voor de geest gekomen zijn toen hij uitsprak: ‘Och, hoe wenselijk ware het, dat dit meer ingezien en erkend werd. Men zou zich dan wellicht zo roekeloos en lichtvaardig niet tot het zo gewichtige leraarsambt begeven gelijk helaas zo veel plaats heeft, vooral in onze dagen, waarin velen hetzelve meer als een middel van tijdelijk bestaan, om daardoor op een deftige en fatsoenlijke wijze door de wereld te komen, beschouwen en behandelen, dan om werkzaam te zijn tot uitbreiding van het koninkrijk der hemelen, om zielen te winnen voor Koning Jezus. Velen, die reeds in dat gewichtige ambt, het gewichtigste op de ganse aarde, bevestigd zijn; maar op wie toepasselijk is hetgeen wij vinden in Ezechiël 34:2- 4, die zegenen hetgeen de Heere niet gezegend, en die verdoemen, hetgeen de Heere niet verdoemd wil hebben - zouden dan wellicht zo gerust en zorgeloos niet kunnen verkeren, maar met meerdere belangstelling, zo voor zichzelf als voor hun gemeente, de woorden Gods raadplegen, wat hun roeping is naar des Heeren wil en bevel. Vreselijk en ontzaggelijk zal toch eenmaal het lot zijn van al dezulken die niet als getrouwe dienstknechten des Heeren, maar als huurlingen bevonden zullen worden, en van wier handen de rechtvaardige Richter het bloed van al diegenen zal eisen, welke onder hun bediening zijn verloren gegaan.’ In de afscheidspreek gaf hij ook aan hoe schaars het gesteld was met de zuivere bediening van Gods Woord in de hervormde kerk destijds: ‘Het afscheid valt u smartelijker bij de donkere dagen die wij nu beleven, waarin de leer der vrije genade, de zuivere leer van het Evangelie zo weinig van de leerstoelen gehoord wordt, en hoe bezwaarlijk het is om een leraar weder te krijgen welke de zuivere hervormde leer verkondigt, de leer waar onze vaderen goed en bloed voor opgeofferd hebben’. Sypkens eindigde met deze woorden: ‘Eindelijk, gemeente van Elspeet, God breide met kracht Zijn koninkrijk onder u uit en bekere er nog vele, die tot hiertoe vreemdelingen van Hem gebleven zijn. Hij schenke u en allen die mij heden horen Zijn vrede en liefde. En behaagt het Hem om ons nog eens weder in uw midden te brengen, zo zal het ons tot grote blijdschap zijn te mogen horen, dat Hij met Zijn Geest en genade veel onder u woont en werkt en gij van Hem gezegend wordt. Dit geve de Almachtige door Zijn grote goedertierenheid in Christus Jezus. Amen’. Ook Bernard Jan Hendrik Taats (1819-1861) behoorde tot de rechtzinnige predikanten. Hij stond in Elspeet van 1842 tot 1844. Vervolgens stond hij te Harderwijk en Middelburg. De ongehuwde ds. Taats bestreed het modernisme dat meer en meer opgeld deed in de theologie. In de dagen dat hij in Middelburg stond protesteerde hij samen met de bekende ds. J.J.L. ten Kate heftig tegen het beroepen van de moderne predikanten Meyboom in Amsterdam en Zaalberg in Den Haag. De synode waarschuwde hen om zich in het vervolg van die ‘onverstandigen en onchristelijken hoewel dan ook gemoedelijken ijver te onthouden’. Taats was een van de eersten die zich in de toga hulde toen dat door de synode werd voorgeschreven. Zo onverzettelijk hij was in de leer zo verdraagzaam was hij in de kledingvoorschriften blijkbaar. Er werd zelfs een pamflet geschreven tegen hem getiteld ‘De voorgewende vrede van ds. B.J.H.T. met zijne trouwlooze ambtgenoten, gewogen en te ligt bevonden’. Taats was een uitermate pastoraal bewogen man. Als vrijgezelle predikant kon hij zich volledig aan de gemeente wijden. Bij een van de bezoeken die hij aflegde raakte hij besmet met de tyfus waaraan hij stierf. Ds. Van Toorenenbergen, die hem in Elspeet had opgevolgd, en die hij zelf bevestigd had aldaar sprak aan het graf in Middelburg. Taats werd opgevolgd door de gebroeders Van Toorenenbergen. Allereerst Johan Justus (1844- 1848) en na hem Petrus Aleid (1848-1852), terwijl na het vertrek van beide predikanten een broer diaken werd. Naast Johan Justus en Petrus Aleid waren er ook nog hun broers Albert en Justus Eliza die in het ambt van predikant stonden. Johan Justus (1822-1903) was een predikant van overtuigd gereformeerde beginselen. Zijn strijd voor kerkherstel was echter anders dan van vele tijdgenoten, zoals Abraham Kuyper. Hij was de mening toegedaan dat kerkherstel niet met juridische middelen, maar alleen door geestelijke overtuigingskracht kon worden gerealiseerd. Bekend is zijn uitspraak ‘Niet de confessie, maar de professie geldt hier bovenal’. In Elspeet werd hij bevestigd door zijn voorganger ds. B.J.H. Taats te Harderwijk. Na Elspeet diende hij de gemeente Vlissingen. Vervolgens werd hij directeur van de Utrechtse zendingsvereniging, daarna predikant te Rotterdam, terwijl hij in 1880 tot aan zijn emeritaat hoogleraar kerkgeschiedenis werd aan de gemeentelijke universiteit te Amsterdam als opvolger van W. Moll. Deze benoeming had heel wat voeten in de aarde. De modernen waren niet blij met deze benoeming, omdat Van Toorenenbergen ondanks zijn milde opstelling toch het gereformeerde geluid helder liet horen. Zij reageerden met verbazing en woede. De oprichters van de Vrije Universiteit zagen in deze benoeming een lokmiddel om studenten aan hun zojuist nieuw opgerichte faculteit te onttrekken. Inderdaad was dat de bedoeling van de Amsterdamse gemeenteraad die in de Vrije Universiteit een concurrent zag. Geruime tijd is Johan Justus van Toorenenbergen ook voorzitter geweest van het Nederlands Bijbelgenootschap en zette hij zich met name in voor de uitgave van de Bijbel in braille. Zijn jongere broer Petrus Aleid van Toorenenbergen (1823-1869) studeerde aanvankelijk rechten, maar in zijn studententijd kwam er een geestelijke ommekeer in zijn leven. Dat was mede het gevolg van het bezoeken van de Bijbellezingen van Isaäc da Costa in Utrecht. Petrus Aleid besloot toen de rechtenstudie op te geven en theologie te gaan studeren met als doel predikant te worden. Met enkele vrienden richtte hij het theologisch dispuut Secor Dabar (Gedenk het Woord) op. Men hield zich daar bezig met Bijbelstudie vanuit de grondtalen, terwijl ze ook een zondagsschool oprichtten. Deze vereniging werd smalend de ‘bidclub’ of ook wel ‘chocoladeclub’ genoemd omdat hier geen sterke drank geschonken werd, in tegenstelling tot de andere theologische disputen. Kort voordat zijn broer Johannes Justus hem als opvolger bevestigde in Elspeet, trad hij in het huwelijk met een zuster van de vrouw van de bekende dr. Ph.J. Hoedemaker. Zodoende werd hij diens zwager. P.A. van Toorenenbergen heeft zich waarschijnlijk mede onder invloed van Isaäc da Costa geroepen gevoeld om bidstonden te houden voor de bekering van het Joodse volk. Toen hij in 1852 nog maar net vanuit Elspeet naar Waarder was vertrokken sprak hij op zo’n bidstond in de Doelen te Gorcum. De Ameidenaar Willem Verheij was daar ook. Hij tekende in een geschriftje aan: ‘Hij sprak over de woorden ‘de zaligheid is uit de Joden (Joh.4:22). Hij zei nog zo: Ge zult mogelijk zeggen, u houdt het zo op de Joden aan, moeten wij dan ook Jood worden? Ja, dat is God loven. Maar niet naar de ceremoniële wetten, maar door de besnijdenis des harten, door de Heilige Geest. Toen ontmoette ik hem bij de mensen waar hij in huis was. Ik hoorde hem spreken hoe God hem bekeerd had en hoe het hem een blijdschap was het verdrukte volk in hun ellende te helpen’. Op 11 juli 1851 legde hij de eerste steen van de kolossale pastorie waar de schrijver dezes met zijn gezin woont. De gebroeders Van Toorenenbergen werden opgevolgd door ds. Jacobus Gerardus Verhoeff (1823-1909). Hij was de zoon van een Utrechts onderwijzer en bleef samen met zijn twee broers de oude kerk trouw, ondanks de dreiging van de doleantie. Elspeet was de eerste gemeente die Verhoeff diende van 1853-1856. Zijn afscheidspreek is ten tijde van ds. J.P. Verkade in 1984 opnieuw uitgegeven ten bate van het orgelfonds. Na Elspeet diende ds. Verhoeff de gemeenten Nieuw- Loosdrecht, Zevenbergen, Vaassen, Ridderkerk, Herveld, Wissekerke, Maassluis, Heeg en Bodegraven. Daar ging hij in 1905 met emeritaat. Verhoeff was hoofdbestuurder van de Confessionele Vereniging. Met ds. F.P.L.C. van Lingen te Zetten-Andelst en ds. Wolff te Valburg werkte hij in zijn Herveldse tijd samen om de bijbelverklaring van Dächsel opnieuw uit te geven in het Nederlands. Ook kreeg hij bekendheid doordat hij samen met E. Gerdes voor het eerst een christelijke scheurkalender op de markt bracht. Ook ds. Verhoeff behoorde tot degenen die protesteerden tegen de komst van de vrijzinnige ds. Meyboom naar Amsterdam en ds. Zaalberg naar Den Haag. In het Tielsche Weekblad verscheen daarom een spotdicht tegen Verhoeff en zijn medestanders Du Cloux en Krayenbelt, waarvan een couplet luidt: Op! Vrome Broeders! rept de handen; Brengt zwavel, pik en mutsaert aan! Als wij de Ketters niet verbranden, Is ’t met ons Christendom gedaan. Wie, dwaaslijk, zich verbroedren mogen, Wie heulen met de Neologen, Wie bouwen op een Kerkbestuur: Wij willen zelf ons pleit beslechten En door een zuivrend liefdevuur, De leer van ’t Anti-christ bevechten. Bij ’t vuurtje wordt uw naam vermeld: Du Cloux, Verhoeff en Krayenbelt’. Toen ds. J.G. Verhoeff afscheid nam van Elspeet op 24 augustus 1856 met de tekstwoorden ‘En nu, broeders, ik beveel u Gode en den woorde Zijner genade, Die machtig is u op te bouwen en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden’ (Hand. 20:32), besloot hij met o.a. deze woorden: ‘Gemeente van Elspeet! Reeds kan ik u mijn gemeente niet meer noemen. Maar in mijn hart blijft gij de mijne, als mijn eerstelinge mij bovenal dierbaar. Nu verlaat ik u, maar ik doe het biddend en zegenend. Er is veel dat mij tot bidden dringt. Maar van dat alles hier niets. Nee, niets dan een hartelijke wens, dat het u allen in waarheid goed ga, bovenal, dat het geestelijk leven onder u toeneme, de liefde vermeerdere, het gebed vermenigvuldige, en alzo gij gemeente van Elspeet, in de grote dag der eeuwigheid van al uw leraars moogt zijn de blijdschap en kroon!’ Opvallend mag heten dat vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw verschillende predikanten die Elspeet en Vierhouten hebben gediend, eerder in de Hervormde gemeente van Montfoort werkzaam of aldaar woonachtig waren. Ds. A.J. Timmer is er in de pastorie geboren; ds. D.J. Budding is er vicaris geweest ten tijde van ds. J.P. Verkade en de predikanten D. van der Ent Braat, J.P. Verkade, C. Stelwagen en de huidige predikant M. van Kooten hebben die gemeente gediend als hervormd predikant. Rest me te melden dat ik geen tweede gemeente in Nederland weet waar de namen van predikanten naast het predikantenbord, ook straatnamen sieren. Ik ken wel de Domineesweg, dat is de weg die vanaf de A6 naar Urk leidt. Maar in Elspeet is er een heuse domineesbuurt. Ze liggen dicht bij elkaar: de ds. Lamensweg, ds. Van Paddenburghweg, de Kalshovenweg, waaraan ook de dorpskerk zich bevindt. Maar niet alleen de gedachtenis aan voorgangers uit de dorpskerk worden op die wijze levend gehouden. Er zijn ook straten met namen van predikanten van de zustergemeente. Zo zijn er ook de ds. Wisseweg, de ds. Van Gilstweg en het ds. Van Gilstplantsoen. In het nieuwe Jeruzalem zullen die straten niet meer te vinden zijn. Daar zijn de namen van voorgangers vergeten en gaat het om de grote Dominus, de Heere Jezus Christus. Op de straten van het nieuwe Jeruzalem zullen zij wandelen die in oprechtheid voor Gods aangezicht gewandeld hebben, en zij voor wie de vrucht der prediking tot eeuwige winst mocht zijn. Een tempel of een kerk zal er niet zijn, want God is haar tempel en het Lam (Opb.21:22).

Uitgebreid zoeken

Uitgebreid zoeken

Standaard operator

Zoekwoorden

Datum

Bronnen

Bij de kansel van: Elspeet

Artikel niet beschikbaar

Bekijk de hele uitgave van donderdag 1 maart 2012

Bekijk de hele uitgave van donderdag 1 maart 2012

Ook interessant voor u