Een vastgelopen gesprek

In zijn Confessie Augustana komt Melanchton de r.k. partij een eindweegs tegemoet. Maar de r.k. standen verwerpen deze protestantse belijdenis. Na Melanchtons daaropvolgende Apologie staan de partijen weer scherp tegenover elkaar. Voor wat betreft Luther en de Curie zeer scherp. Maar daarmee is niet alles gezegd. Want verzoeningsgezinden in beide partijen zullen zich in de komende jaren blijven inspannen. In hun geschriften, waarvan wij in komende artikelen een drietal bespreken, worden optimale pogingen gedaan om het protestantse en het rooms katholieke standpunt bij elkaar te brengen.

Gesprekspartners

Aanwezig op de Rijksdag is de Venetiaanse gedelegeerde Gasparo Contarini. Deze lekentheoloog zal vijf jaar later door de paus worden verheven tot kardinaal, in welke hoedanigheid hij een belangrijke rol speelt op het hoogtepunt van het theologische overleg. Zijn commentaar op het gebeuren te Augsburg is op zijn minst hoopgevend voor verdere gesprekken.1) In Augsburg bevindt zich ook de in de school van Erasmus gevormde en dus hervormingsgezinde priester Johannes Gropper uit het aartsbisdom Keulen. Voor hem is de Rijksdag een keerpunt geworden, dat hem uiteindelijk maakt tot een overtuigde verdediger van Rome. Maar evenals Contarini wil hij in deze hoopgevende periode van de godsdienstgesprekken tot het uiterste gegaan in het tegemoetkomen van de tegenpartij. Zijn 'Enchiridion' van 1538 getuigt daarvan. Ook voor hem is tenslotte de kardinaalshoed weggelegd.2) Het derde te bespreken geschrift, dat het verloop van de godsdienstgesprekken heeft beïnvloed, is van protestantse hand. Het betreft het zogenaamde 'Leipziger Reunionsentwurf' van 1539, dat grotendeels het werk is van de Straatsburgse Reformator Martin Bucer.3) Op de plaats van dit belangrijke document gaan wij kort in.

Mogelijkheid tot overeenkomst

Tegen het eind van de dertiger jaren is de keizer bereid om de vertegenwoordigers van het religieuze Humanisme gelegenheid te bieden voor een gespreksronde ter regeling van het geschil tussen rooms-katholieken en protestanten in zijn Rijk, zonder de paus en de Curie daarbij (direct) te betrekken. Om politieke ruimte voor die gesprekken te scheppen sluit hij in april 1539 zelfs een wapenstilstand met de protestantse vorsten, het zogenaamde 'Frankfurter Anstand'. De tijd schijnt rijp te zijn voor dit initiatief. Want enkele maanden daarvoor, in januari, had in het r.k. geregeerde hertogdom Saksen een godsdienstgesprek plaatsgevonden, dat weliswaar niet leidde tot volledige overeenstemming tussen de partijen, maar toch uitzicht bood op vruchtbare voortzetting van dit soort theologische onderhandelingen. De Saksische kanselier Georg Carlowitz had ontmoetingen gearrangeerd tussen o.a. Martin Bucer en een invloedrijke exlutheraanse theoloog, Georg Witzel, die naar de R.K. Kerk was teruggekeerd, maar zijn zelfstandige humanistisch beïnvloede visie had behouden. Het doel was om buiten de Curie om, die volgens Carlowitz van de kerk een hoer had gemaakt, op basis van de leer van de Oude Kerk, een lekenovereenkomst te bereiken, op zijn minst geschikt voor aanvaarding door alle Duitse vorsten, en om daarmee de keizer tegemoet te treden. Men is bezorgd, dat de keizer samen met Frankrijk en de paus opnieuw het kerkelijk gezag van Rome aan de hele samenleving zal opleggen. Om dit te verhinderen is een verenigingsplan nodig dat de keizer tot andere gedachten zal brengen. Tot de samen sprekende theologen behoort - tegen zijn zin - Luthers tweede man Philippus Melanchton. Het invloedrijkst is evenwel Martin Bucer. Het opgestelde Leipziger Entwurf (verder LE) heeft de gedachtenontwikkeling bij de verdere gesprekken beïnvloed. Het belangrijkste effect is, dat de gedachte van de mogelijkheid van overeenkomst door theologische onderhandelingen nu definitief binnen de belangstellingssfeer van de keizerlijke politiek is gekomen. Met name Bucer zal in die opzet een belangrijke rol spelen.

Hagenau, Worms

Om hun verenigingsplannen kracht bij te zetten beleggen de Habsburgse heersers een convent van de r.k. en protestantse standen in Hagenau. Besloten wordt om de Confessio Augustana en de Apologie als uitgangspunten voor de komende onderhandelingen te nemen. Een tweede standengesprek vindt plaats in Worms. Daar begint het eigenlijke theologenoverleg. De keizer benoemt een voorzitter, de erasmiaanse tacticus Granvella. De Curie is zeer verontrust dat zij door de keizerlijke politiek buiten spel komt te staan en zendt een vertegenwoordiger, Campeggio. Hoogtepunt van de Wormser Tagung is een debat tussen Melanchton en Eek, dat een zekere overeenstemming inzake de leer van de erfzonde oplevert.

Granvella laat zich door dit succesje niet verblinden. Hij beseft dat op basis van de protestantse Confessio Augustana niets zal terecht komen van een meeromvattende overeenkomst. Daarom is hij reeds voor het einde van de Tagung begonnen met het beleggen van geheime besprekingen, die moeten leiden tot een andere, meer belovende, grondslag voor de onderhandelingen. Tot de deelnemers behoren Gropper en Bucer. In deze twee bekwame vertegenwoordigers van de verzoeningsgezinde 'middenpartij' paart zich bereidheid tot tegemoetkoming aan principiële vasthoudendheid. Op basis van Croppers Enchiridion - aangevuld en gewijzigd door Bucer - komt een ontwerptekst tot stand, die aanvankelijk wordt aangeduid als het Wormser Entwurf, maar uiteindelijk door het leven zal gaan als het Regensburger Buch (verder RB). Het is geen leerstuk zoals de Confessio Augustana, maar een verzameling van verschilpunten, vervat in een voorgestelde tekst, waarin de partijen zich zoveel mogelijk zouden herkennen.

Rijksdag te Regensburg

Na een periode van diplomatieke activiteiten, waarin o.a. blijkt dat Luther de ontwerptekst van de hand wijst, besluit de keizer het verenigingsgeschrift te bestemmen als basis voor de godsdienstgesprekken op de komende Rijksdag te Regensburg. Veelbelovende hoofdrolspelers van voorgaande gesprekken worden benoemd tot 'collocutoren' van het Regensburger overleg. De partners aan r.k. zijde zijn Gr opper, Eek enPflug en die aan protestantse zijde Bucer, Melanchton en Pistorius. Het voorzitterschap van Granvella wordt gecontinueerd. De Curie, hoewel van directe deelname uitgesloten, verzwaart op verzoek van de keizer - die Rome tot gerustheid wil sussen - haar delegatie. Zij zendt Contarini, met de uitdrukkelijke instructie overeenstemmingen en concessies tegen te werken. Omringd door gespannen vertegenwoordigers van de standen van het Rijk, keurvorsten, vorsten en theologen beginnen de zes collocutoren hun gesprek.5)

Achteraf kunnen wij vaststellen, dat dit de laatste ontmoeting tussen Rome en de Reformatie is geweest, die enig uitzicht bood op verzoening en hereniging. Lekker kerker attendeert Op de diepgaande gevolgen, die de uiteindelijke mislukking van het gesprek heeft gehad voor de verhouding tussen protestanten en rooms-katholieken 'tot op deze dag'.6)

Iets van die finale dimensie moeten de deelnemers ook zelf hebben beseft. Er staat namelijk veel op het spel voor alle betrokken partijen. Allereerst voor de reformatie. Haar opmars is nog ongebroken. De optie van Duitsland als een geheel protestantse natie is voor velen nog aannemelijk. Bucer cs. hopen door een godsdienstvergelijk op rijksniveau de weg vrij te maken voor de definitieve overwinning van de Reformatie'in heel het Rijk en daarbuiten. De mislukking van Regensburg heeft de Straatsburger ervaren als een ernstige nederlaag voor zichzelf en voor de voortgang van de Reformatie. Voor de keizer is de belangrijkste vraag: Zal de eenheid van het Duitse Rijk onder de Habsburgers kunnen worden hersteld, zodat ook de vrede en de veiligheid naar buiten toe zijn gewaarborgd? Dit moment in de keizerlijke politiek, hoewel geheel anders gericht, valt in Regensburg samen met het protestantse streven. Na het falen van Regensburg neemt de keizer zijn toevlucht tot geweld. Maar de eenheid van het Rijk zal hij niet blijvend kunnen handhaven. Wat de paus en de Curie betreft, zij bevinden zich in verwarring. Daarom is het parool van Rome ten opzichte van Regensburg: afremmen en tijd winnen. Contarini heeft zich tenslotte bij deze negatieve benadering van zijn opdrachtgevers aangesloten, hoe inschikkelijk en open hij ook voor de protestantse grondmotieven was. Juist hij draagt bij aan het vastlopen van de gesprekken. De tragiek is dat Rome zijn inbreng in de gesprekken allerminst heeft gewaardeerd en dat hij als een gesmade figuur een jaar na Regensburg, in 1542, is gestorven.

Gropper heeft zich na het mislukken van Regensburg, gedistantieerd van de verzoeningsgezinde 'middenpartij' en is een voorvechter geworden van de Contra- Reformatie. Met name de vertegenwoordigers van Rome, die hun protestantse partners het dichtst naderen, zien later het scherpst de onmogelijkheid van een samengaan van de aanspraken van het Vaticaan met de visie van de Reformatie.

Ondergang van de 'middenpartij'

Tenslotte staat Regensburg in het teken van het erasmiaanse rehgieuze humanisme. De stroming van relativering van standpunten ten behoeve van hoger geachte idealen vindt in Regensburg een hoogtepunt, maar tegelijk ook haar ondergang. Met de Regensburger 'middenpartij' verdwijnt de invloed van de predikers van humanistisch gekleurde religieuze tolerantie. Het religieuze Humanisme blijkt noch voor Rome noch voor de reformatie bevredigende antwoorden te geven op de centrale vragen op de terreinen van theologie en politiek. En daarmee is eigenlijk een einde gekomen aan de dialoog tussen Rome en de Reformatie. Pas in de 20e eeuw worden pogingen tot gesprek hervat. In de komende artikelen hopen wij enkele aspecten van de 16e eeuwse dialoog te bespreken.

Noten

1) H. Jedin, Kardinal Contarini als Kontroverztheologe, Münster, 1949, S. 19-49

2) W. Lippen, Johannes Gropper etc, Münster, 1951, S. 67-103

3) L. Cardauns, Zur Geschichte der kirchlichen Unions- und Reformbestrebungen von 1539 bis 1542, Rome, 1910, S. 9, 85-108.

4) Cardauns, a.w., 4

5) Vgl. C. Augustijn, De godsdienstgesprekken tussen roomskatholieken en protestanten van 1538-1541, Haarlem, 1967. R. Stupperich, Der Humanismus und die Wiedervereinigung der Religionen, Leipzig, 1936. A. Blatter, Thätigkeit Melanchtons bei den Unionsversuchen, 1539-1541. Hollerbach, a.w., hst. 7 Lortz, a.w. S. 211-238.

6) A. F. N. Lekkerkerker, Rechtvaardiging. In: Protestantse Verkenningen; Den Haag, 1967, p. 46

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen