Melanchthon - zijn betekenis voor het protestantisme -

Levensweg
Het gaat er niet om de biografie van Melanchthon te schetsen, maar enkele zaken moeten toch wel genoemd worden. Op 16 februari 1497 wordt in het gezin van Georg en Barbara Schwartzerdt Philipp geboren. Schwartzerdt komt van ‘schwarze Erde’, zwarte aarde, nog als tiener zal hij naar humanistisch gebruik deze naam latiniseren in Melanchthon. De zeer pientere jongen gaat naar school in Pforzheim, Heidelberg en Tübingen en ontvangt na afronding van zijn studie het verzoek aan de nieuwe universiteit van Wittenberg in het verre Saksen Grieks te doceren. Daar komt hij volledig onder beslag van Luther, die 14 jaar ouder is. ‘Van hem heb ik het Evangelie geleerd’, zo zegt Melanchthon zelf. Feitelijk zegt hij het nog iets anders: ‘Van hem heb ik het onderscheid tussen Wet en Evangelie geleerd’. Dat onderscheid is immers het hart van Luthers reformatie. De boodschap dat een mens niet door een wetsgetrouw leven maar door het ‘evangelisch’ sterven van Christus behouden wordt. De boodschap dat een mens niet in angst voor God hoeft te leven en te sterven, maar dat een mens in liefde tot God mag leven en in vertrouwen op Christus mag sterven. Zijn leven lang blijft deze ontdekking van Luther Melanchthon met Luther verbinden. Overigens in al die jaren heeft Melanchthon het èn met Luther èn met Wittenberg niet gemakkelijk gehad. Wat de stad betreft, het eten daar smaakte hem niet en de zomers waren hem te heet, wat Luther betreft leed Melanchthon zeer onder de grofheid van Luther.

Melanchthon blijft - tot in het graf - altijd de man naast Luther. Er wordt gezegd dat Melanchthon zonder Luther nooit bekend was geworden, maar ik denk dat Luther zonder Melanchthon ook een geheel andere zou zijn geweest. Luther is een bron, Melanchthon een kanaal. De bron is het voornaamste en ook het eerste, maar zonder kanaal komt het water niet tot zijn doel. Melanchthon vangt het water dat uit Luthers prekende en schrijvende mond komt op en kanaliseert het, leidt het in goede banen zodat het vruchtbaar wordt, zodat het ook bevaarbaar wordt.

De betekenis van Melanchthon voor het protestantisme is er niet in het minst via Luther. Luther is de man van de woordkracht, maar Melanchthon is de man die hem vaak aangeeft welke woorden hij moet geruiken. Hun onderlinge verhouding is intens. Luther zegt over Melanchton: ‘Onze Philippus Melanchthon is een geweldig mens, bijna alles aan hem is bovenmenselijk en toch zijn wij heel vertrouwd en bevriend met elkaar’. En omgekeerd, als Luther zich op de Wartburg verborgen moet houden en zijn leven met de dood bedreigd wordt, schrijft Melanchthon over hem: ‘Ik zou liever sterven dan van deze man gescheiden worden’. Veelzeggend is de uitspraak van Luther: ‘Deze kleine Griek overtreft mij zelfs in de theologie’.

Wat die theologie betreft, daar kom ik straks nog even op terug. Maar nu de woorden: ‘Deze kleine Griek’.
Wij weten allen van het onvoorstelbare belang van Luthers bijbelvertaling, het woord van God leesbaar voor elk mens. Hoe zegenrijk, hoe kerkbouwend heeft deze vertaling gewerkt. Maar het initiatief tot deze vertaling kwam van Melanchthon! Begin december 1521 reist Luther incognito naar Wittenberg en daar zegt Melanchthon hem dat het goed zou zijn als Luther het Nieuwe Testament zou gaan vertalen. Luther volgt deze raad op en gaat meteen aan het werk. Als Luther op de Wartburg is moet hij op een gegeven moment weer terugkeren naar Wittenberg. De reden is niet zozeer dat er wat oproer ontstaat vanwege doperse invloeden, maar één van de voornaamste redenen is dat hij de hulp van Melanchthon bij de vertaling nodig heeft. Melanchthon was een meester in het Grieks en Luther kan zonder zijn kennis niet verder. De Lutherbijbel is ook de Bijbel van Melanchthon.

Melanchthon en de belijdenis
Op de rijksdag te Augsburg in 1530 moeten de reformatorisch gezinden zich voor hun nieuwe leer verantwoorden tegenover de keizer. In deze fase, wij schrijven 1530, is het nog niet tot scheuring en tot vorming van een nieuwe kerk gekomen, maar het gevaar dreigt wel. Een gevaar dat zeker Melanchthon wil bezweren, want het gaat hem - en allen - om heel de kerk. Men zoekt immers geen afscheiding, maar hervorming, geen revolutie maar reformatie. Zo moet gepoogd worden om in de weg van gesprek de Rome-getrouwen vanuit de Schrift te overtuigen van de waarheid van Luthers leer en van de noodzaak van Reformatie. Zo moet gepoogd worden om in het formuleren van het belijden de dingen zo te zeggen dat de weg voor gesprek open blijft. Voor Luther is een bezoek aan de rijksdag levensgevaarlijk en hij volgt de ontwikkelingen vanuit de Coburg waar hij door boden op de hoogte wordt gehouden van de gang van zaken. De man ter plaatse is Melanchthon die worstelt met woorden om het hart van de reformatorische boodschap zo weer te geven dat hij zoveel mogelijk mensen daarin meekrijgt. Luther ziet het met angst aan, hij vreest dat de zaak, zijn zaak wordt prijsgegeven, maar toch verblijdt hij zich over het resultaat. Melanchthon is de opsteller van wat de geschiedenis in zal gaan als de Confessio Augustana, die voor miljoenen protestanten in de wereld zo van betekenis is geworden tot op de dag van vandaag. Het is een belijdenis waar een kerk op ontstaat, waaromheen mensen zich groeperen.

Als Luther dit product van Melanchthon onder ogen krijgt schrijft hij: ‘Gisteren heb ik je verdediging nog eens zorgvuldig en in z’n geheel gelezen en ik ben er geweldig blij mee!’ Maar ook Calvijn heeft de waarde van de Augustana geschat en de inhoud gewaardeerd. In een brief aan Johannes à Lasco uit 1556 schrijft Calvijn ‘dat de belijdenis van Augsburg niets bevat dat strijdig zou zijn met onze leer’.
Later zou Melanchthon nog een ingrijpende wijziging in deze belijdenis aanbrengen. Van begin af aan stellen Melanchthon en Martin Bucer alles in het werk om de eenheid onder de reformatorisch-gezinden te herstellen. Punt van discussie is het avondmaal, dat wil zeggen de vraag naar de wijze van aanwezigheid van Christus in het Avondmaal. Luther en Zwingli staan tegenover elkaar en dat breekt de kracht van de Reformatie. Melanchthon en Bucer hebben geworsteld om een formulering te vinden waarin de presentie van Christus beleden wordt zonder dat de leer van de transsubstantiatie daarin gehoord zou kunnen worden. In 1536 wordt dan de door Melanchthon opgestelde Wittenberger Konkordie gesloten waarin de strijd voor een deel, namelijk tussen Straatsburg en Wittenberg, wordt bij gelegd. De Zwitsers kon men niet meekrijgen. In ieder geval, wat in deze Konkordie over het avondmaal wordt gezegd, verwoord Melanchthon in de nieuwe versie van de Augsburger Confessie, de Augustana Variata. Het bezwaar vanuit Straatsburg en feitelijk ook vanuit Zürich is weggenomen, niet langer hoeft beleden te worden dat het lichaam van Christus in het brood is. Nu wordt gezegd dat met het brood ook het lichaam van Christus wordt aangeboden en dat Christus aanwezig is misschien niet in de elementen van brood en wijn, maar dan toch wel in de viering zelf. Een brug is geslagen, maar een deur gaat dicht want ook al stemde Luther ermee in, door de orthodoxe lutheranen wordt Melanchthon afgeschreven en beschuldigd van krypto-calvinist te zijn. Merkwaardig, waar Calvijn toch ook zijn reserve tegenover de Wittenberger Konkordie hield. Met deze beschuldiging aan het adres van Melanchthon is de link met het calvinisme in ieder geval duidelijk. Keurvorst Frederik III van de Pfalz citeert vrijmoedig uit deze Confessie van Melanchthon, ook nadat hij in zijn gebied de Heidelberger Catechismus heeft ingevoerd.

Melanchthon en de theologie
Het Woord moet het doen. Zo luidt het devies van Luther. De kracht van het scheppende, levendmakende, vernieuwende woord van God heeft hij in zijn eigen leven ervaren en zo moet dat Woord van bevrijding en leven aan anderen in de weg van de verkondiging gebracht worden. Preken, preken, preken, dat is de kracht van Luther. Maar als vanzelf komt de vraag op naar de opleidng van predikers, en naar de weergave van de inhoud van de verkondiging. De vraag: ‘wat is de leer van de kerk’ moet beantwoord worden.

Al heel vroeg heeft Melanchthon een advies van Erasmus opgevolgd. Erasmus gaf bijbellezers de raad om bij het bijbellezen notities te maken. Verschillende onderwerpen komen vaker in de Schrift aan de orde. Als je nu opschrijft wat je bijvoorbeeld in de Psalmen over rechtvaardiging vindt en wat je in Romeinen over rechtvaardiging vindt en ga zo maar door, dan kun je op een bepaald moment in een samenvatting aangeven wat de Bijbel over rechtvaardiging zegt. Tevens kun je vanuit zo’n samenvatting moeilijker bijbelteksten opgehelderd krijgen door ze te vergelijken met helderder bijbelteksten.

U begrijpt dat hier de wieg van de dogmatiek te vinden is: systematisch weergeven van wat God in Zijn Woord zegt. Melanchthon heeft dat advies van Erasmus opgevolgd, maar hij doet het toch anders dan de Rotterdamse geleerde. Erasmus heeft eerst een aantal thema’s vastgesteld en leest vanuit die thema’s de Schrift. Melanchthon wil de thema’s laten voortkomen uit het lezen van de Schrift. Zo verschijnt in 1521 een boek met als titel: ‘Loei Communes ’, gemeenplaatsen. Het is een werk van nog beperkte omvang, waarin hoofdzakelijk op de verhouding tussen wet en evangelie wordt ingegaan. Maar omdat Melanchthon de Schriften blijft bestuderen, groeit het boek gaandeweg. In 1535 verschijnt al een dikkere versie en nu zijn er ook hoofdstukken over de leer van God en de leer van Christus in opgenomen. In 1543 herschrijft Melanchthon het boek voor de derde keer in in 1555 verzorgd hij zelf een Duitse uitgave. Inmiddels is het dan al geworden tot het handboek voor de theologie en het theologisch onderwijs in de Lutherse kerken en zo zal dat ook blijven. Dit boek betekende zeker de start van een heel nieuw genre theologische lectuur en in feite zouden wij bijvoorbeeld Bavincks gereformeerde dogmatiek een achterkleinkind van Melanchthons Loei kunnen noemen. Nog tijdens Melanchthons leven wordt dit belangrijke boek vertaald in het Italiaans, Frans, Kroatisch en in het Nederlands. In 1971 is het boek nog vertaald door ds. D. van Dijk en verschenen in de serie Stemmen uit Wittenberg. En zeker niet uit nostalgie, maar uit de overtuiging van het belang van de inhoud verscheen vorig jaar in Duitsland een Latijn-Duitse uitgave van de editie van 1521.

Echter ook op een andere wijze ‘verschijnt’ dit boek. Onder ons is de Institutie bekend, dat wil zeggen, wij weten dat de Institutie er is. Maar aan de wieg van de Institutie staat het boek van Melanchthon. Heel duidelijk is uit het Opus Magnum van Calvijn op te maken dat hij gebruik gemaakt heeft van het werk van zijn collega uit Wittenberg.
Van Luther leerde Melanchthon het onderscheid tussen Wet en Evangelie, tegelijk echter gaat Melanchthon behoorlijk anders met de verhouding tussen Wet en Evangelie om. Voor Luther is het een heel existentiële omgang. Zijn aanvechtingen, zijn doodsangsten en de bevrijding daarvan hadden alles te maken met de visie op de verhouding Wet en Evangelie. Daardoor ontstond het gevaar dat de wet wat in een kwaad daglicht kwam te staan. Melanchthon komt uit de humanistische traditie, dat betekent dat er veel aandacht is voor de levensheiliging. Tegelijk merkt Melanchthon dat er volgelingen van Luther zijn die de wet bijna helemaal afschaffen met als gevaar dat de indruk ontstaat: het maakt niet uit hoe je leeft want we worden toch door het geloof behouden. Tegelijk zoekt Melanchthon het waarheidselement van de roomse leer van goede werken vast te houden. Het gaat hier om het waarheidselement dat God wil dat wij met ons leven Hem behagen. Melanchthon moet heel voorzichtig vanuit de Schrift en onder de druk van de discussie om hem heen zijn weg zoeken. Zo komt hij tot drieeërlei gebruik van de wet, in het latijn drie ‘usus legis’. Als eerste noem ik de ‘usus civilis’, de wet van God als de orde voor de samenleving. De tweede functie van de wet is de taak om de mens van zijn totale zondigheid te overtuigen. Door ons voor te houden wat God van ons vraagt, leert de wet ons dat wij vol zonde en schuld zijn en zo bereid de wet ons eigenlijk voor op het evangelie. Wie de wet kent zal naar het Evangelie vragen. Nieuw echter is de derde functie, de ‘tertius usus’ en dat is de wet als regel, als richtsnoer voor het nieuwe leven. Het behoeft geen verduidelijking hoe juist deze vondst van Melanchthon zijn weg in het gereformeerd protestantisme gevonden heeft. Het is dit punt dat hem bij de latere Lutheranen, die meenden in Luthers spoor te gaan, zo verdacht maakt en die hem bij Gereformeerden zoveel ingang deed vinden.

Er is nog een ander heel belangrijk punt waarin Melanchthons betekenis voor het protestantisme te herkennen is. Bij zijn nadenken over de juiste manier van theologisch onderwijs geven en van juist theologie bedrijven heeft Melanchthon een methode, een pedagogische methode nodig. Daarvoor maakt hij gebruik van Aristoteles en diens heldere begrippen. Met behulp van het Aristotelisme kunnen veel leerstukken helder worden weergegeven en dus ook goed gedoceerd worden. Het gevaar bestaat echter wel dat door deze systematiek de dynamiek van het Evangelie verloren gaat. Er zijn daarbij ook leerstukken die als geloofswaarheden niet uiteen te leggen zijn. Geloof en verkiezing zijn daar goede voorbeelden van. Maar hoe beschrijf je geloof nu? Hoe leg je de uitverkiezing nu uit? In hoeverre mag de logica een rol spelen in de theologie? Het zijn vragen waar Melanchthon voor geplaatst wordt en waar hij een antwoord op geeft. Onze vraag vandaag is nu of het antwoord van Melanchthon de oorzaak is van de orthodoxie, van het rationalisme in de theologie, van verstarring en van theologische haarkloverij. Evenals tijdens zijn leven krijgt hij ook na zijn dood vele beschuldigingen over zich heen. Het verwijt dat Melanchthon schuld draagt voor starre orthodoxie is er één van. Als tegenwerping kan gezegd worden dat een methode nodig was en dat Melanchthon niet verantwoordelijk is voor het feit dat waar hij een vorm nodig heeft om de inhoud door te geven, anderen de inhoud door de vorm gaan laten bepalen. Duidelijk is wel, los van het antwoord op deze vragen, dat Melanchthons betekenis voor het protestantisme zeer groot is als het gaat om de wetenschappelijke beoefening van de theologie.

Melanchthon en de school
Niet alleen voor de hervorming van het theologisch onderwijs is Melanchthon van belang geweest. De Reformatie maakte een einde aan het onderscheid tussen geestelijken en leken in die zin dat de geestelijke stand hoger werd gewaardeerd, waardevoller werd geacht dan de leken-stand. Luther leerde dat het werk van de dominee op de preektoel, dat van de huisvrouw in de keuken en dat van de boer op het land voor God allemaal even belangrijk is. Deze visie opende de weg ook voor de wetenschap. Theologie is belangrijk, maar biologie, medicijnen, natuurkunde en techniek ook. Het zijn allemaal vakken waar de HERE gebruik van wil maken en waarmee de HERE gediend kan worden. Die vakken moeten dus ontwikkeld worden. Daaraan vooraf gaat de reformatie van het onderwijs aan de kinderen. Dat Melanchthon de naam ‘Praeceptor Germaniae’ heeft gekregen zegt al voldoende, Hij is het die er voor gezorgd heeft, dat het systeem waarin kinderen bijna uitsluitend voor een kerkelijk ambt werden opgevoed en de opleiding daardoor heel eenzijdig was, vervangen werd door een schoolsysteem waarin goed en veelzijdig onderwijs werd gegeven. Hij schreef wat wij vandaag schoolwerkplannen zouden noemen. Complete ordes voor welke vakken gegeven en welke boeken gebruikt moesten worden, stelde hij op. Verder schreef hij een Griekse grammatica, een Latijnse grammatica, een leerboek voor de rhetorica, een handboek voor theologisch denken, een leerboek ethiek en een leerboek over politicologie. Verder stimuleerde hij anatomie en astronomie. Hij bezocht de scholen en de vorsten om ze te onderwijzen en terecht te wijzen over de noodzaak van goed onderwijs in het belang van het land, maar meer nog in het belang van de eer van Gods naam. Zijn invloed strekte zich ook sterk naar het oosten en noorden uit. Polen, Denemarken, Transsylvanië, overal werd Melanchthon geraadpleegd.

Melanchthon en de kerk
Van Melanchthons streven naar de eenheid van de kerk hebben wij al iets gezien, nu moet er echter eveneens stilgestan worden bij zijn streven naar de goede orde in de kerk. Vanuit Wittenberg worden predikers Duitsland en eigenlijk Europa ingestuurd, zij gaan naar de kerken en moeten daar in die kerk blijvend reformeren, een Reformatie die vooral door prediking tot stand komt. Natuurlijk moet er nagegaan worden of dat allemaal goed verloopt en natuurlijk zijn er gemeenten waar moeilijkheden zijn. De vraag is hoe kunnen gemeenten en predikanten geholpen worden, hoe kan ervoor gezorgd worden dat iedere gemeente en iedere predikant blijft binnen de gezamenlijke uitgezette lijnen? Kerkvisitatie is daarvoor een schitterend middel, een soort huisbezoek van de gezamenlijke kerken aan een kerk, van de gezamenlijke predikanten aan ene predikant. Kerkvisitatie waar advies gegeven, bemoedigd en vermaand kan worden. Nu, voor kerkvisitatie moeten we bij Melanchthon zijn. Hij schreef het ‘Unterricht der Visitatoren’, een beknopt handboek met daarin een samenvatting van de leer, een orde voor de kerk en voor de school. Aan de hand van dit boek kon dan worden nagegaan of in een gebied of stad het Evangelie nog wel recht verkondigd werd, de kerk nog goed geordend was en het onderwijs goede voortgang had.

Ook schreef Melanchthon een kerkorde voor Mecklenburg en deze kerkorde zou model staan voor een groot aantal andere kerkordes. Opvallend is dat in deze kerkorde ook een theologisch handboek was opgenomen, het ‘Examen Ordinandorum’. Door theologie en kerkorde zo met elkaar te verbinden laat Melanchthon zien dat de kerkorde dient om de voortgang van de rechte leer te bewaren en tegelijk dat het kerkrecht rust op een goede theologie. Op deze wijze heeft Melanchthon ook een wezenlijke bijdrage geleverd aan het gereformeerde kerkrecht. Door velen is het Melanchthon kwalijk genomen dat hij zover ging in het zoeken van eenheid, eenheid met Bucer, met de Zwitsers, met Calvijn en zelfs met Rome. Toch heeft Melanchthon op geen enkel moment de reformatorische boodschap verloochend. Het zoeken naar vrede heeft mogelijk ook een biografische achtergrond. Als kind maakt hij van nabij een oorlog mee, bovendien komt zijn vader ernstig verzwakt uit een oorlog terug. De verschrikkingen van strijd en de gelovige wijze waarop zijn vader de aan de oorlog overgehouden ziekte verwerkte, zullen bijgedragen hebben aan zijn voortdurend streven naar vrede en verzoening. Wanneer protestanten dat streven vandaag nog hebben, bevinden zij zich pas echt in de reformatorische traditie.

Einde
Er zou over Melanchthon nog veel meer te zeggen zijn. Daarvoor ontbreekt hier de plaats. Duidelijk is in ieder geval wel, dat Melanchthons betekenis voor het protestantisme even onbekend als groot is geweest. In het voorjaar van 1560 reist Melanchthon naar Leipzig om in het kader van de hervorming van het schoolsysteem een aantal kandidaat-docenten te examineren. Onderweg wordt hij verkouden en terug in Wittenberg sterft hij aan deze verkoudheid op 19 april. Zijn betekenis voor het protestantisme wordt gesymboliseerd door het feit dat hij in de slotkapel van Wittenberg begraven wordt en wel direct naast Luther.

prof. dr. H.J. Selderhuis, Kampen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen