Het Wilhelmus heeft ook een melodie

Toen enige tijd geleden Nova een hele uitzending wijdde aan het Wilhelmus werd wel over de tekst maar nauwelijks over de melodie gesproken. Ook daarvan kun je je afvragen of die goed gezongen wordt. Misschien vinden velen dat niet belangrijk. Het Wilhelmus in een stadion moet indrukwekkend zijn, maar niet in de eerste plaats mooi. Het 'Wilhelmus- gevoel' ontstaat niet dankzij een authentieke uitvoering op Barok-instrumenten. Maar muzikaal gezien valt er wel wat af te dingen op de manier waarop het Wilhelmus ook bij andere gelegenheden gezongen wordt. Door het vaak te langzame tempo wordt de laatste lettergreep van het woord Nassaue afgebeten, omdat er nodig adem moet worden gehaald. Alle regels komen pas tot hun recht als ze elk op een doorgaande adem worden gezongen. En verder is er al veel gechreven over de laatste regel met de beroemde passage 'héhéb-ik-altijd' in plaats van het betere 'heb-ik-al-tijd' geëerd'.

Dubbele betekenis

Ons volkslied wijkt af van andere volksliederen in de wereld. Met name geldt dit de bijzondere tekst, die niet spreekt over de trots, glorie en onverwinnelijke kracht van een volk, maar zelfs een gebed 'Mijn schild ende betrouwen zijt Gij o God mijn Heer' in zich heeft. Eveneens bijzonder is dat het Wilhelmus een volkslied in dubbele betekenis is. Bij een volkslied denkt men vaak aan 'het' volkslied van een bepaald land. Maar als musicologisch begrip is een 'volkslied' elk ander lied dat van oudsher functioneert bij een bepaald volk of in een bepaalde cultuur. De dichters en componist zijn meestal niet bekend. Maar omdat de liederen mondeling worden overgeleverd gaan tekst en melodie een eigen weg. Al naar gelang de muzikale ontwikkelng van een volk kan een lied worden aangepast. In deze zin van het woord is het Wilhelmus ook altijd een volkslied geweest. Vooral de melodie is nogal eens aangepast en kun je in allerlei variaties tegenkomen.

Het oudste boekje waarin het Wilhelmus is gevonden stamt uit 1578 en is nog maar kort geleden in Parijs ontdekt. Een melodie was er niet bij genoteerd. In oude liedbundels stond boven de tekst van een lied vaak de aanwijzing 'Naar de wijs van...', er waren in de 16e eeuw een aantal melodieën bij het volk populair. Het idee dat bij een bepaalde tekst een bepaalde melodie hoort, leefde niet zo. Een melodie was een mogelijkheid om hetzij een wereldlijke, hetzij een geestelijke tekst op te zingen. Boven oude uitgaven waarin het Wilhelmus was opgenomen stond 'na de wyse van Chartres'. De musicoloog Kossmann ontdekte in een Hoogduitse uitgave ook de aanduiding 'Op de wijze van de Graaf van Rome'. Bovendien trof hij in en rederijkersboekje een geestelijk lied aan met de melodie van het Wilhelmus. Boven dit lied stond de aanduiding' na het liedeken van Condé'.

Signaalmelodie

Er is een historich verband tussen de Prins van Condé en de stad Chartres. De Prins van Condé bleek in 1568 niet in staat de stad Chartres voor de zaak van de Hugenoten in te nemen. Deze mislukte aanval was reden tot een spotlied dat door de soldaten werd gezongen. Als melodie kozen ze een wijs die ze allemaal kenden: een van hun eigen ruitersingnalen. De woorden die ze erop maakten waren: O la folie entreprise du Prince de Condé, a Chartres la jolie il a volu entrer. Het maken van woorden op signaalmelodieën is een gebruik dat meer voorkomt. Een vergelijkbaar lied is in Nederland 'Op de hei', dat eindigt met de woorden ' als je niet opstaat, blijf je maar liggen moet je maar weten wat er van komt'.

De manier waarop wij het Wilhelmus zingen is een keuze uit diverse melodieën die er in de 16e en 17e eeuw in omloop waren. De keuze van deze melodie hebben wij te danken aan Adriaan Valerius. In 1626 nam hij het lied Wilhelmus van Nassaue als een van de liederen op in zijn Nederlandtsche Gedenckklanck. In de laatste regels heeft hij twee woorden in een andere volgorde geplaatst dan wij nu zingen. Maar de melodie is letterlijk de melodie die nog steeds gezongen wordt. Valerius heeft de oorspronkelijke Franse ruitermelodie aangepast aan de muziekale smaak van zijn tijd. Zoals modieuze stoelpoten gekruld en versierd werden, werd de vanouds krachtige melodie van het Wilhelmus versierd met aanvullende achtste noten. Ook het gebruik van begeleidingsinstrumenten als citer en luit waarop men graag melodieën varieerde kan bijgedragen hebben tot een versierd Wilhelmus.

Versieringen

Het Wilhelmus van Valerius telt maar liefst achttien achtste noten en de versie uit de Deughdelijke Solutien slechts zes. We zijn bij de ons bekende coupletten aan de versieringen gewend geraakt, maar een leraar die met zijn klas zich aan alle coupletten waagt moet zijn best doen om de tekstplaatsing ook bij de andere coupletten goed te krijgen. Tot in onze eeuw was het Wilhelmus volkslied in een algemene betekenis. Ons nationale volkslied werd het lied pas in 1932. Daarvoor zongen we uit volle borst Tollens lied Wien Neerlands bloed door d'adren vloeit. In het bijzonder Koningin Wilhelmina heeft ervoor gezorgd dat het Wilhelmus het nationale volkslied werd. Het begin van deze ontwikkeling was en eeuw geleden al te horen. Bij haar inhuldiging zong een groot mannenkoor onder leiding van Willem Mengelberg het Wilhelmus en wel volgens de notatie van Valerius.

Wie wil ervaren hoe het lied eens geklonken heeft kan de notatie vinden in Gezang 411 uit het Liedboek voor de kerken. De dikgedrukte noten geven de oorspronkelijke melodie aan. Het is boeiend te horen hoeveel krachtiger en overtuigender de eenvoudige melodie zonder allerlei versieringen klinkt. Voor de samenstellers van het Liedboek bleek het een ijdele wens. De oorspronkelijke melodie wordt niet gezongen. De versieringen zijn niet meer uit te roeien. De ontwikkeling van een melodie bepaalt het volk en niet een musicoloog. Het Wilhelmus is in meer dan een opzicht een echt volkslied.

Dit artikel werd met toestemming overgenomen uit het Nederlands Dagblad van 2 febr. 1998.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen