‘Stille Nacht’ kende langere versie dan de bekende drie coupletten

Het klinkt in alle toonaarden in vele kerken der Reformatie en menige lustige zanger zal niet beseffen dat hij of zij hierbij een oer-rooms lied aanheft. Zoals zovele oude liederen uit de schat der eeuwen stammen van vóór de Hervorming of gewoon bewerkt zijn naar geestelijke liederen van r-k oorsprong. Inhoudelijk kan men daar, lijkt mij, weinig moeite mee hebben als zo’n tekst niet een specifiek rooms-katholiek gedachte- en geloofsgoed vertolkt, zoals de Mariaverering of het aanroepen van heiligen of een lofzang op de paus.

Welnu, daar lijkt bij ‘Stille Nacht’ geen sprake van. Dat ik mij soms erger aan dit Kerstlied komt niet door de tekst, maar de eindeloos herhaalde, stukgezongen melodie. Zo wordt zelfs het mooiste geestelijke lied soms een hinderlijk deuntje. Dat is jammer en strijdig met de bedoelingen van de tekst- en de toondichter, respectievelijk Josef Franz Mohr en Franz Xaver Gruber.

Melodie op kerstavond
De tekstdichter Mohr werd in 1792 in het Oostenrijkse Salzburg geboren. Hij was r-k priester en pastoor in Hintersee en later in Wagrein (Salzkammergut), waar hij in 1848 overleed, nu ruim 150 jaar geleden.
Franz Xaver Gruber kwam in 1787 in het Oostenrijkse Unterweizburg ter wereld. Hij was organist en componist en als schoolmeester en organist in Oberndorf heeft hij op Kerstavond van 1818, 24 december, de melodie gecomponeerd van ‘Stille Nacht, heilige Nacht’ op de tekst van Josef (ook: Joseph) Mohr. Dat lied is dus Kerst anno 1999 liefst 181 jaar oud en nog altijd een geliefde meezinger. Wij doen dat veelal in de vertaling - die eigenlijk een tamelijk vrije bewerking is - van Johannes Yserinkhuysen (1858-1935). In het Liedboek voor de Kerken is het Gezang 143. Daar wordt bij deze ‘hertaling’ zelfs opgemerkt dat de Nederlandse versie behalve de eerste regel niets meer met de tekst van Mohr heeft te maken heeft en dat Yserinkhuysen gewoon een eigen lied schreef op een bekende melodie van Gruber. Dat klinkt scherp, maar het is niet bezijden de waarheid...

Zes coupletten
Nu wil het geval dat Mohr niet drie maar liefst zes coupletten ‘Stille Nacht’ schreef. Die zogeheten ‘Urfassung’ (oorspronkelijke tekst) is o.a. in 1976 (her-) ontdekt door Gerhard Schneider uit Murnau (Zuid- Duitsland) en afgedrukt in zijn Adventsboekje ‘Tragt seinen Frieden in die Zet’ (Draagt Zijn vrede in de tijd’).
Toen in 1998 herdacht werd dat lieddichter Mohr anderhalve eeuw eerder was overleden, schreef ene Giovanni Facchini in de bekende krant Süddeutsche Zeitung van 11 december 1998 een uitvoerig artikel over Mohr: ‘Sein Lied geht zur Weihnachtszeit um die Welt’ (Zijn lied gaat met de Kersttijd de wereld rond). Maar kennelijk wist hij niet van het bestaan van die oertekst van zes verzen, want een paar weken later, op Kerstavond 1998, reageerde genoemde Gerhard Schneider met zijn aanvulling. Die vondst was blijkbaar enigszins omstreden, want in zijn bijdrage meldt Schneider met nadruk dat een televisiebericht deze ontdekking nog eens heeft bevestigd en dat de volledige liedtekst daar werd getoond.
Hoe dit zij, in genoemde krant drukt Schneider de zes coupletten van ‘Stille Nacht’ in de volgens hem oorspronkelijke versie af. Wij willen die hier overnemen, gevolgd door een prozavertaling. Men kan dan zelf vergelijken met de vertaling van Gezang 143 en oordelen of onze geliefde Kerstzang nog iets gemeen heeft met wat door Mohr werd gedicht en door Gruber op Kerstavond 1818 werd getoonzet.

De tekst van Mohr volgens Schneider is:

1. Stille Nacht! Heilige Nacht!
Alles schläft, einsam wacht
nur des traute heilige Paar.
Holder Knabe im lockigen Haar,
schlafe in himmlischer Ruh,
schlafe in himmlischer Ruh!

2. Stille Nacht, heilige Nacht!
Gottes Sohn, o wie lacht
Lieb aus deinem göttlichen Mund,
da uns schlägt die rettende Stund,
Jesus, in deiner Geburt,
Jesus, in diener Geburt!

3. Stille Nacht, heilige Nacht,
die der Welt Heil gebracht,
aus des Himmels goldenen Höhn
uns der Gnaden Fülle lässt sehn:
Jesum in Menschengestalt,
Jesum in Menschengestalt!

4. Stille Nacht, heilige Nacht,
wo sich haut alle Macht
väterlicher Liebe ergoss
und als Bruder huldvoll umschloss
Jesus die Völker der Welt,
Jesus die Völker der Welt!

5. Stille Nacht, heilige Nacht
lange schon uns bedacht,
als der Herr, von Grimme befreit,
in der Väter urgrauer Zeit
aller Welt Schonung verhiess,
aller Welt Schonung verhiess!

6. Stille Nacht! Heilige Nacht!
Hirten erst kundgemacht;
durch der Engel Alleluja
tönt es laut von ferne und nah:
Jesus, der Retter, ist da,
Jesus, der Retter, is da!

Vertaling
Tot zover deze oerversie. De (ietwat vrije) vertaling is dan ongeveer zo: 1). Stille nacht, heilige nacht, alles slaapt, eenzaam waakt slechts het lieve (of: knusse) heilige paar. Lieftallig knaapje met krullend haar, slaap in hemelse rust. 2). Stille nacht, Zoon van God, hoe lacht liefde uit uw goddelijke mond omdat voor ons de ure der Verlossing slaat, Jezus, in uw geboorte. 3. Stille Nacht die ons de wereld heil (redding) hebt gebracht uit de goeden hoogten van de hemel, ons de volheid der genade laat zien: Jezus in de gedaante van een mens. 4). Stille nacht waarin zich heden alle macht van de liefde des Vaders uitstortte en als een broer genadig omsloot Jezus de volkeren der wereld. 5). Stille nacht die lang geleden al voor ons is uitgedacht, toen de Here, bevrijd van gramschap, in het grijze verleden van de vaderen heel de wereld redding (verzoening) beloofde. 6). Stille nacht! Eerst door het hallelujah van de engelen verkondigd aan de herders, weerklinkt het luid van verre en nabij: Jezus, de Redder, is er!

Inderdaad, wie deze versie legt naast die van Yserinkhuysen moet vaststellen dat de laatste wel erg ver van Mohrs tekst is afgedwaald. Waarom? Dat weten we niet. Vond de vertaler/herdichter de Dutise tekst toch te rooms? (‘Das traute heilige Paar’: dit roept herinneringen op aan de Heilige Familie en een kerststalletje, zaken die protestanten, zeker in de 19e eeuw, zo niet konden meemaken).
Verder kunnen we er inhoudelijk niet zoveel moeite mee hebben, al is de toon ons wat te zoetelijk, te romantisch: lieftallig knaapje met je krullebol... Maar zo’n tekst is niet méér naast de barse realiteit van Bethlehem dan die van andere graag gezongen kerstversjes, zoals ‘Hoe leit dit Kindeke’ en zo meer.

Kerstlied-toptien...
Wie trouwens een aantal oude vertrouwde en ook nieuwe kerstliedjes in hun oorspronkelijke versie en in diverse vertalingen en toelichtingen wil lezen, kan daarvoor goed terecht bij de zojuist verschenen bloemlezing ‘Komt allen tezamen’, samengesteld en ingeleid door C.J.Aarts en M.C. van Etten. Dat is een paperback van 126 blz., voor slechts fl. 19,50 uitgegeven door Uitg. Bert Bakker (Prometheus) te Amsterdam. Aarts en Van Etten laten zien dat van de ‘toptien’ der Nederlandse kerstliederen ‘Stille Nacht’ op één staat, ‘Komt allen tezamen’op twee en ‘Nu zijt wellekome’ op drie. Andere ‘topper’ is uiteraard ‘Gloria in excelsis’ . Op de tiende plaats staat’ ’t is geboren het Godlijk Kind’ en ‘Hoe leit dit Kindeke’ is zevende. Nu zeggen zulke enquêtes en onderzoeken niet alles, maar het is wel duidelijk dat sommige eeuwenoude kerstliederen ijzersterke meezingers zijn tot op de huidige (kerst)nacht. In de aardige inleiding wordt ook toegelicht waar de teksten vandaan komen, in welke Liederenbundels ze vaak opduiken, dat ‘Een roze fris ontloken’ een middeleeuws Duits Marialied is en dat er van de hierboven vermelde oertekst van ‘Stille Nacht’ liefst vijf tot zeven Nederlandse vertalingen bekend zijn, vaak anonieme. Die van Yserinkhuysen zit ver naast de grondtekst, maar er zijn andere - vooral rooms-katholieke - die veel nauwer bij Mohr aansluiten.
Zoals het minder bekende ‘Stille Nacht, heilige nacht,/ Alles slaapt, sluimert zacht./Eenzaam waakt het hoogheilige paar,/Lieflijk Kindje met goud in het haar / Sluimert in hemelse rust (bis)’

Moderne kerstteksten...
In het uitvoerige notenapparaat wordt ook heel wat verteld over Yserinkhuysen, lid van de toenmalige Hersteld Evangelisch-Lutherse Gemeente in Amsterdam, tenor in het koor van de Lutherse kerk aan het Spui aldaar en ook dichter van andere liederen voor een oude Lutherse bundel. Zijn versie van ’Stille Nacht’ (minder rooms, want dat kon hij als Lutheraan niet gebruiken) kwamen Aarts en Van Etten in heel veel verzamelbundels tegen, o.a. in de ’Nieuwe Liederenbundel voor Zondagschool en Huisgezin’ ,verzameld door H.W.S., die wij ook kennen als de samenstelster van bijbelse dagboekjes Henriëtte Wilhelmina Spiering. ’Komt allen tezamen” meldt ook een versie van ene Johanna Veth: ’Stille nacht, heilige nacht,/ Slaap gerust, sluimer zacht./Kindje, niets dat uw rust verstoort,/ Stil is alles, slaap rustig, slaap voort./ Engelen houden de wacht; Slaap dan rustig, slaap zacht.(..)’. Ook een Friese vertaling wordt kort genoemd: Trede stoun, hillige stoun!’

Maar ook wie wat meer wil weten over achtergrond of vertaling van o.m. ’O Dennenboom’, ’Komt allen tezamen’ en modernere teksten - nog steeds komen er nieuwe kerstliederen bij - vindt hier, vaak minder stichtelijke en soms zelfs wat profane, liedteksten van Willem Wilmink, Paul Haenen, Cato Fluitsma, Sjoerd Kuyper, André Hazes e.a. Maar die staat ver af van het Goddelijk Kindeke en het hoogheilig paar in Bethlehem!

H.H.J. van As te Apeldoorn

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen