Vergeten Maurits: de Braziliaan

Het kan geen kwaad om ook deze boeiende Nassauer voor het voetocht te halen, want hij dreigt te worden vergeten. Het Mauritshuis kent men genoeg, van de mooie exposities over de schilders Jan Vermeer of Rembrandt bijvoorbeeld, of van de rijke vaste collectie. Dat dit gebouw op de hoek van Hofvijver en Binnenhof, vlakbij de vroegere woning van mr. Guillaume Groen van Prinsterer, niets te maken heeft met stadhouder Maurits, de zoon van Willem de Zwijger en Anna van Saksen, weet niet iedereen meer. Déze Maurits leefde van 1567 tot 1625, werd al op 17-jarige leeftijd stadhouder van Holland en Zeeland, na de moord op vader Willem, en een paar jaar later ook van Overijsel, Utrecht en Gelderland. Déze Prins van Oranje - een titel die hij in 1618 kreeg bij de dood van zijn halfbroer Filips Willem - woonde in het stadhouderlijk kwartier op het Binnenhof, voerde een vorstelijke status, maakte naam als overwinnaar van Nieuwpoort in Vlaanderen anno 1600, als wereldveroveraar, als groot kenner van wetenschap en techniek ('vernufteling'), maar ook in negatieve zin. Hij was het die zijn politieke tegenstander Johan van Oldenbarnevelt liet onthoofden en hij stond in zijn dagen ook al bekend als 'schender der vrouwen', vanwege zijn langdurige relatie met Margaretha, Vrouwe van Mechelen, bij wie hij drie aan het hof opgevoede kinderen had, en met vijf andere vrouwen die hem ook vijf kinderen schonken. Maar de waardering voor deze prins overtreft verre de verontwaardiging over zijn uitspattingen.

Maurits en de Remonstranten

Die waardering in kerkelijke kringen, ook in de latere gerefonneerde wereld, heeft ook te maken met het feit dat hij ten tijde van de Dordtse Synode (1618/19) de kant koos van de Contra-Remonstranten, niet van de Arminianen. In hoeverre dit meer een politieke keuze was dan een geloofsdaad kunnen wij in dit artikel niet uitmaken. Toen de prins in 1625 stierf was hij niet meer de succesvolle staatsman van de vroegere decennia. In dit jaar ging Breda weer verloren aan de Spanjaarden en ook de overzeese bezittingen van Bahia de Todos los Sanctos (Allerheiligen) in Brazilië raakte de Republiek kwijt. Halfbroer en opvolger als stadhouder Frederik Hendrik zou wèl grote successen behalen: hij leeft voort als de Stedendwinger.
Maar hoe zit dat nu met die andere Maurits, waarom heette die wei 'de Braziliaan' en wat is er van hem geworden? Hij heeft iets buiten Kleef, niet ver over de grens bij Nijmegen, een kolossaal grafmonument. Het ligt een beetje verscholen in een grote kuil aan de weg naar Bedburg-Hau naast een hotel dat BergundTal heet, niet te verwarren met Berg en Dal dat daar niet ver vandaan op Nederlands gebied ligt. In die, toeristisch slecht aangegeven, graftombe met ruime bouwsels eromheen rust déze (Johan) Maurits van Nassau-Siegen echter niet, al liet hij zelf het grafmonument oprichten, vrij kort voor hij in 1679 overleed.

De Braziliaan

Hij leefde van 1604 tot 1679, was voor onze Republiek ooit gouverneur van onze toenmalige kolonie Brazilië, maar werkte vooral voor de Grote Keurvorst als stadhouder van Kleve (Kleef). Hij maakte naam, niet zozeer als veldheer, maar wel als groot bouwheer, liefhebber van kunst en cultuur, van prachtige parken en van exotische dieren. Wie van Nijmegen naar Kleef rijdt komt vlak voor deze stad langs het vroegere Kurhaus dat nu het schitterende Museum Kurhaus Kleve huisvest. Naast en tegenover dat Kurhaus vindt men een buitengewoon fraaie 'Parkanlage' met waterpartijen, een groot kanaal met symmetrische eilandjes, een dierentuin, een rond Grieks tempeltje en zo meer. Dat is vooral een erfenis van deze Maurits, die men in Kleef vooral kent als Johann Moritz von Nassau-Siegen.

Nassame stam

Hoe was hij verwant met die andere, 'ónze' prins, Maurits? Wel, de ouders van Willem de Zwijger, Willem de Rijke van Nassau en diens tweede vrouw, Juliana van Stolberg, hadden zoals bekend diverse zonen. Eén van hen was Jan VI van Nassau-Dietz, die leefde van 1535 of 1536 tot 1606. Hij was drie keer gehuwd, voor het laatst met Johanna von Sayn-Wittgenstein. Hij had zeven zonen, o.a.: Jan Vil van Nassau-Siegen en Ernst Casimir van Nassau-Dietz. Deze Jan VII was de vader van Johan Maurits van Nassau-Siegen. Zijn oom Ernst Casimir was de vader van Willem Frederik van Nassau-Dietz die trouwde met Albertine Agnes van Oranje. Zij was een dochter van Frederik Hendrik en Amalia van Solms en Willem Frederik en Albertine Agnes waren de ouders van Hendrik Casimir II van Nassau-Dietz. Via Johan Willem Friso van Oranje met zijn Maria Louise van Hessen-Cassel stamt onze koningin Beatrix af van deze Friese Nassaus. Het is tamelijk ingewikkeld, zoals vaak bij vorstelijke stambomen, maar 'ergens' was Johan Maurits uit Kleef dus toch verwant aan de Hollandse stadhouder Maurits. (Hoe het zit met de huidige prins Maurits, zoon van Margriet en Pieter en vermoedelijk binnenkort vader van een prinsenkindje, kan men dan desgewenst verder aanvullen).

Spaans Brazilië

Terug nu naar Johann Moritz alias de Braziliaan. Hij was namens de Republiek als kapitein-generaal naar Brazilië gezonden. Holland had niet alleen in 'de Oost' (Indië, Japan) grote bezittingen verworven, waar de Verenigde Oostindische Compagnie de zorg voor had, ook in 'de West' bezaten 'wij' (de Westindische Compagnie was in 1621 opgericht) aanzienlijke gebieden. In 1624 was San Salvador in Brazilië op de Spanjaarden veroverd, maar een jaar later leed de Republiek daar weer flinke verliezen. Hoe dan ook, de nog jonge Johan Maurits was als hoogste baas in 1636 naar Brazilië gezonden. Toen hij in 1644 werd teruggeroepen begon hij in Den Haag met de bouw van het Mauritshuis aan de Hofvijver. Architect was de beroemde Pieter Post die het ontwierp in de stijl van het Hollandse Classicisme, maar met invloeden van de Italiaanse Renaissance. In 1644 werd het voltooid, maar lang zou Maurits de Braziliaan er niet in wonen, al bleef hij eigenaar. Pas bij zijn dood in 1679 werd de staat de eigenaar. In 1821 werd het Koninklijk Kabinet van Schilderijen erin gehuisvest en officieel heet het museum nog altijd zo. Al in 1647 werd Johan Maurits benoemd tot stadhouder van Kleef waar hij onder meer in de nu mooi gerestaureerde Zwanenburcht woonde, hoewel hij ook hier diverse luxe 'optrekjes' liet bouwen. Maar hoe kwam hij nu in dat Duitse Kleve terecht? Daarvoor nemen we een duik in de Kleefse historie. In 1543 moest de hertog van Kleef, Willem de Rijke, bij het Verdrag van Venlo het hertogdom Gelre en de graafschap Zutphen afstaan aan de Habsburgse keizer. Karei V. Zo werd Kleef echter losgemaakt van de Habsburgse Nederlanden, hoewel Kleef al in de Middeleeuwen via Gelre verbonden was met graven en hertogen uit de Nederlanden, onder wie Gerhard, stamvader van de graven van Gelre.

Kleef, Gelre, Holland

Hij was een broer van Rutger, de stamvader van het geslacht der graven van Kleef. In de Stiftskerk van Kleef, op de heuvel naast het slot, vindt men het graf van Ida van Brabant en een latere graaf van Kleef trouwde met Elisabeth van Brabant. Maar in 1543 werd Kleef losgemaakt van Gelderland. In de Tachtigjarige Oorlog speelde het gebied een belangrijke rol. De door krijgsoverste Martin Schenck van Nideggen aangelegde Schenckenschans aan de toenmalige samenvloeiing van Rijn en Waal was een belangrijk steunpunt voor de Republiek, vooral rond 1635/36. Inmiddels was de hertog van Kleef, Johann Wilhelm, in 1609 kinderloos gestorven. Zijn gebied kwam nu door het Verdrag van Xanten in 1614 in handen van keurvorst Johann Sigismund van Brandenburg. Deze vorst was in 1613 van lutheraan calvinist geworden en hij kwam mede door deze overgang min of meer onder invloed van de calvinistische Republiek. De band tussen Brandenburg en onze Republiek werd nog hechter aangehaald door de Grote Keurvorst, Friedrich Wilhelm (1620-1688), wiens ruiterstandbeeld men nu nog in Kleef vindt op het plein voor de Zwanenburcht. De Grote Keurvorst was in 1634 als knaap voor zijn opleiding naar het Hof in Den Haag gestuurd. Daar leerde hij de weduwe van de hierheen in 1621 gevluchte Boheemse 'Winterkoning' kennen. Vanuit Arnhem bezocht de jonge Duitse prins de Nederlandse troepen die de Schenckenschans, toen bezet door de Spanjaarden, trachtten te heroveren. Een der Hollandse officieren die hij ontmoette was Johann Maurits 'de Braziliaan' en die werd in 1647 zijn stadhouder in Kleef en de Mark Brandenburg.

Residentie Kleef

De keurvorst trouwde in 1646 in Den Haag met Louise Henriette, de oudste dochter van stadhouder Frederik Hendrik. Hij was sinds 1640 keurvorst en had in de Kleefse Zwanenburcht zijn residentie. Na zijn huwelijk ging hij ook daar wonen, zij het niet pennanent. Regelmatig verbleef hij in Kleef en van hieruit bestuurde hij zijn landen, maar meestal liet hij dat bestuur, vooral van Kleef en omstreken, over aan zijn vertrouweling Johan Maurits. Die toonde zich ook hier een groot bevorderaar van kunst en cultuur. Hij bracht ook veel exotische voorwerpen mee, die hij tijdens zijn Braziliaanse periode (1636 tot 1644) had verzameld. De middeleeuwse Zwanenburcht liet hij deels verbouwen, opnieuw door de Hollandse architect Pieter Post. Verder liet hij boven het Kleefse Kermisdahl zijn zetel Haus Freudenberg (Berg van Vreugde) bouwen en verder ook een persoonlijke residentie, het Prinsenhof. Beide gebouwen zijn echter in de Tweede Wereldoorlog, waarbij heel de Nederrijn zwaar werd getroffen, vernield en niet meer herbouwd. Zijn grote park- en waterpartijen, het Mauritskanaal, zijn pronkgraf op de Papenberg bij BergundTal: dat alles herinnert nog aan de vroegere Braziliaanse gouverneur. Aan weerskanten van de Tiergartenstrasse, waarlangs je vanuit Nijmegen Kleef binnenrijdt, vind je die erfenis. Links is er nog een heel aardige dierentuin, daarnaast het kanaal met de zorgvuldig heraangelegde eilandjes en daarnaast een later aangelegd luisterrijk wandelwoud en park. Aan de rechterkant vallen de waterpartijen op in een Italiaanse terrassentuin tegen een natuurlijke kom tegen de noordhelling van de Springenberg, het Amfitheater. De Nederlandse architect Jacob van Campen haalde hij ook naar Kleef.

Fraaie lustwarande

Bij de beeldhouwwerken en de Fontana Miranda (bewonderenswaardige fontein) liet Johan Maurits opgegraven Romeinse voorwerpen tentoonstellen en hij plantte er bijzondere bomen en uit Brazilië afkomstige exotische gewassen. Kortom, oude afbeeldingen tonen ons waarlijk een lustwarande en het is niet vreemd dat zijn parken- en tuinen-aanleg mede voorbeelden waren voor de latere parken van Versailles en van Sanssouci bij Berlijn. Op de Sterrenberg gaan twaalf lanen als stralen alle kanten uit en hij liet natuur en cultuur tot een fraaie eenheid versmelten. Centraal bij de waterpartijen aan de Tiergartenstrasse staat nog het beeld van de godin Minerva, gemaakt door de Amsterdamse beeldhouwer Artus Quellinus en geschonken door Amsterdam aan deze Johan Maurits. (Wat we nu zien is een kopie, het originele marnieren beeld bevindt zich in het Museum Kurhaus Kleve, iets verderop aan deze weg). Vanaf de 'tempel' kijkje uit op het Grote- of Maurits-kanaal dat recht uitziet op de Elterberg en de Stiftskerk daar, aan de overkant van de Rijn. De eilandjes in het kanaal bevatten in buxusheggetjes de initialen I. en M. (lohann Moritz) en het kruis van de Johannieterorde. Maurits was daarvan grootmeester. Overigens is niet héél de aanleg meer zoals Johan Maurits ze liet inrichten. Het tempeltje en de obelisk met de adelaar hoog boven de terrassen zijn onder latere Pruisische koningen pas ontstaan of danig veranderd. Maar de structuur van de lanen en de terrassen met vijvertjes en watervalletjes is nog uit de tijd dat Johan Maurits hier de lakens uitdeelde namens de Grote Keurvorst.

Vondel et het grafmonument.

Hoewel de Braziliaan in 1678 naar de gewoonte van die tijd in de open lucht een meerdelig grafmonument voor zich liet oprichten in wat toen 'Bergendael' heette, is hij een jaar later bij zijn dood daar niet bijgezet, maar in Siegen waar deze tak van de Nassaus haar oorsprong had. Zijn lof werd mede bezongen door Joost van den Vondel, die ook Maurits' 'baas' keurvorst Friedrich Wilhelm bejubelde, met name rond de Vrede van Westfalen in 1648. Na een bezoek aan Maurits' tuinen, het Moritzpark, het kasteel op de heuvel, sta ik wat later in BergundTal bij zijn lege graftombe, waar je gemakkelijk aan voorbij zou rijden. (Vreemd dat de VVV deze Maurits-zaken niet veel méér uitbuit. Het kostte vrij veel moeite om enige gegevens over hun stadhouder te bemachtigen en van het grafmonument vond ik nergens een afbeelding. Er is wel een Prins Maurits fiets- en wandelroute. Die voert onder meer langs het Prins Mauritspark èn langs het 'Prinz Moritzgrab' aan de Uedemer Strasse, nabij Bedburg- Hau). Het grafmonument bestaat uit verschillende elementen in een boomrijke kuil: een zwarte tombe die wel van basalt moet zijn, maar die oogt als gietijzer. Daarbij een staande zerk met Latijnse inscriptie. Daarachter nog een andere opgerichte steen en bij de tombe een paar kanonslopen die uit de grond steken. En achter de tombe een grote halfronde muur. Op die muur een stuk of zestien grote donkere vazen en in die muur zijn allerlei (kopieën van) Romeinse overblijfselen gemetseld. Volgens een bordje bij de ingang was het gedenkteken destijds reeds een bezienswaardigheid. Het werd herhaaldelijk beschadigd. maar drie eeuwen na de dood van Johan Maurits, in 1979, is het helemaal gerestaureerd in de oude toestand.

Keizer Napoleon

De Romeinse oudheden in de muur zijn in de regio Kleef gevonden en de stadhouder van de Grote Keurvorst liet ze in zijn 'Grabmal' metselen. Maar wat men nu ziet zijn goede kopieën. De originelen zijn nu in het Rheinisches Landesmuseum in Bonn te vinden. De vazen op de muur zijn ook kopieën van de oude gietijzeren vazen. Op de 'zerk' bij de tombe leest men in het Frans 'Monument van Maurits van Nassau' en daarna in het Latijn: 'Ter herinnering aan Johan Willem Maurits van Nassau- Siegen... hebben de bestuurders en burgers van Kleef dit grafmonument hersteld in het jaar 1811, jaar Vil van keizer Napoleon'. Vandaar dus dat Franse opschrift... Op de lege tombe zelf ziet men aan een korte zijde het grote wapen van Nassau met vier leeuwen, een kroon en tussen de naam Nassau een naar links gewende olifant. Daaronder staat 'Johannes Mauritius Nassaviae Princeps'. Op een lange zijde keert dat wapen van Nassau terug met in totaal twee maal vier wapens van de gebieden waarover Maurits het kennelijk voor het zeggen had, zoals Hessen. Tussen beide 'boomstammen' met elk vier wapenschilden staat een geharnaste ridder met pluim op zijn helm en in zijn hand houdt hij een trommel vast, als een tamboer. Ruim twintig jaar na de grote restauratie oogt het nu allemaal weer een beetje vervallen. Nergens wordt hier vermeld, dat de dode Maurits niet hier rust, maar in Siegen. Waarom hij dan toch als 74-jarige dit grafmonument liet oprichten? Bedacht hij zich nog? Wilde hij bij zijn voorvaderen rusten van de Sieger tak der Nassaus? Was er onenigheid over zijn graf in de familie?

Vergeten Maurits?

Waarom doet de stad Kleef relatief weinig met deze Nassau, die 32 jaar lang haar stadhouder was en er een stempel op drukte? Een park, een straat, een fietsroute, een nauwelijks aangegeven grafmonument, géén apart Maurits-museum. Dat is het wel zo ongeveer. Bij 'zijn' Amfitheater en Moritzkanaal en Minerva-fontein vond ik nergens een verwijzing naar hun stichter. En in het Raadhuis kon ik ook niet veel meer bemachtigen dan wat folders en een paar fotokopieën. Het lijkt erop dat de in Holland bijna vergeten 'andere Maurits' ook in Kleef niet meer de aandacht krijgt die hij verdiend heeft.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen