Een calvinist met vraagtekens

In deze studie eerder dit jaar in Apeldoorn verdedigd, gaat Van Vlastuin ook in op de luidruchtige 'beroeringen' in Nijkerk onder ds. Gerardus Kuypers, omstreeks 1750. Was er een verband met dat reveil in Nieuw Engeland? Edwards (1703 tot 1758) was, zo blijkt uit een brief van 1751, op de hoogte met wat er in Nijkerk gebeurde. Het 'Groot Ontwaken' was toen al over zijn toppunt heen.

Internationaal
Van Vlastuin noemt 'Nijkerk' niet het gevolg of een kopie van dit reveil van overzee. Wel lijkt Kuypers' verdediging van wat er in Nijkerk voorviel sterk op die van Edwards. Met dr. C. Huisman, biograaf van Kuypers, benadrukt Van Vlastuin het internationaal karakter van deze opwekking. Hij schreef er al eerder 'Nijkerk en Northampton' over, maar weet in zijn proefschrift zelf niet meer waar en wanneer ... Edwards, die leefde van 1703 tot 1758, was predikant in een dorpsgemeente in Northampton in de Britse kolonie Massachusetts in Noord-Amerika. Zijn ernstige prediking veroorzaakte na een zevental jaren een geestelijke opwekking in de gemeente, die min of meer in slaap was gesukkeld. Die opwekking (revival) strekte zich ook uit in de omstreken van het dorp, maar vanaf 1740 is er sprake van een 'Groot Ontwaken'. Een van de bekende figuren daarin is George Whitefield - aan wie in ons land een stichting en een tijdschrift is gewijd - en Edwards was een ander.

Puriteinen
Het oude puriteinendom van de vroege 17e eeuw had toen haar kracht al verloren, maar in deze 'Great Awakaning' ontstond er een wonderbare opbloei van het christelijk geloof. Zelfs in het huidige Amerika zijn sporen van dit reveil aan te wijzen. De afschaffing van de slavernij in de 19e eeuw, de grote interesse in de internationale zending en ook de vorming van de federatie van Verenigde Staten van Amerika gaan in feite terug op het gedachtegoed van deze opwekkingsbeweging der 18e eeuw. Edwards was vooral de theoloog en denker van de beweging, Whitefield meer de praktische 'doener'. Er waren, betoogt Van Vlastuin, critici van het bevindelijke karakter van deze beweging. Aan de andere kant waren er ook extreme voorstanders van de opwekking, die alle objectieve structuren van de gemeente en de theologie los wilden laten. In deze verwarring van de opwekking gaf Edwards geestelijke leiding door afstand te nemen van ontsporingen, maar wel het werk van de Geest centraal te stellen. Nadruk daarin ligt op de, volgens Edwards, hemelse oorsprongen van de ware godsdienst . Dit verklaart het ervarings- of bevindelijk karakter van deze religie, haar vernieuwde kracht en haar opwekkingsperspectief.

De theoloog had, juist door die concentratie op het werk van de Geest, ook veel aandacht voor de wisselwerking met de menselijke geest. En die sterke nadruk op de Geest heeft ook, aldus Van Vlastuin, gevolgen voor de verhouding van de Geest tot Christus, tot het Woord, de kerk en de schepping. Edwards neemt met zijn theologie van de Geest volgens de Katwijkse predikant een eigen plaats in binnen de christelijke traditie.

De predikant ziet het 'Groot Ontwaken' als deel van een brede vroomheidsbeweging met in Engeland het 'methodisme' van John Wesley, in Duitsland het 'piëtisme' van Spener, Francke en Von Zinzendorf en in Nederland de Nadere Reformatie, met inbegrip van de Nijkerkse 'beroering'. Alle verlangen ze naar authentieke beleving van het heil in Christus. Ze reageren kritisch op het godsdienstig klimaat van hun tijd. Warm, persoonlijk doorleefd geloof staat tegenover het verstands-denken van de Verlichting, moralisme en deïsme (God die zich na de schepping niet meer met zijn schepselen bemoeit) worden bestreden.

Dwarsverbanden
Toch kun je, zegt Van Vlastuin, dit piëtisme en de Verlichting niet echt scheiden: 'Ook verlichte mensen kunnen piëtistisch zijn'. In deze reactie op de Verlichting werken nog de Engelse Puriteinen uit de 17e eeuw door. Hun prediker John Bunyan was bij Spener en Francke in Halle bekend. Van Vlastuin vindt het Duitse piëtisme echter minder calvinistisch dan de 'Great Awakening' in Nieuw Engeland. Terzijde wijst hij op de - door romans van Jan de Hartog bekend geworden - sekte van de Quakers in Pennsylvanië. Elementen van hun ideeën ziet de predikant ook bij het 'Groot Ontwaken'. Al in de 18e eeuw - zonder computer en telefoon - zijn er veel dwarsverbanden tussen geestelijke stromingen op duizenden mijlen afstand van elkaar. De Utrechtse kerkhistoricus M.J.A. de Vrijer en anderen plaatsten het Schotse reveil, de theoloog van de Nadere Reformatie Schortinghuis, ds. Kuypers in Nijkerk en Edwards in Amerkia in één rechte lijn. De Vrijers indirecte opvolger dr. O.J. de Jong bestreed overigens die verbanden.

IJkpunt Calvijn
Een van de rode draden in deze studie is het vergelijken van de opwekkingstheoloog in Amerika met de Franse jurist Johannes Calvijn en diens werk in Genève. Is dat zinvol? Calvijn leeft ver vóór Edwards in een, ook geestelijk, totaal niet vergelijkbare situatie. Worden hier appels en peren bij elkaar opgeteld? Bij de promotie aan de Theologische Universiteit van de Christelijke Gereformeerde Kerken in Apeldoorn uitten sommige opponenten die mening.

De Kamper Vrijgemaakt-gereformeerde prof. M. te Velde vond Van Vlastuins beoordeling van Jonathan Edwards in vergelijking met Calvijn onhistorisch en anachronistisch, omdat de predikant voor beiden geheel ongelijksoortige bronnen hanteerde. Te Velde: Calvijn kende geen revival en leefde in een totaal andere situatie in Genève, twee eeuwen eerder dan Edwards in de Nieuwe Wereld. Ook de persoonlijke vriend van Van Vlastuin dr. R de Vries uit Elspeet - gepromoveerd in Apeldoorn op de puriteinse theoloog John Owen - en de Apeldoornse docent drs. A. Baars hadden moeite met de aanpak van de Katwijkse predikant.

Men vroeg: Doe je Edwards wel recht als je bij voorbaat al Calvijn als ijkpunt neemt. De auteur had beter een theoloog die nä Edwards leefde als vergelijking of contrast kunnen nemen. De Vries en Baars hadden zelfs vergelijken met de vroege kerkvader Augustinus meer voor de hand gevonden dan deze gekozen opzet. En Te Velde meende dat de leer van de Heilige Geest bij Edwards werd opgesloten in de leer van Christus bij Calvijn, die geen opwekkingstheoloog was.

Kruistheologie
De promotor van Van Vlastuin was de Apeldoornse emeritus-kerkhistoricus prof. W. van 't Spijker. Die vroeg zich af: zou Edwards de Reformatie ook hebben gezien als een veld vol doodsbeenderen, weliswaar met vlees erover, maar nog zonder leven erin? Dat was wel het oordeel van de bekende dichterdominee Jodocus van Lodenstein over de Hervorming, dit met het oog op een noodzakelijke nadere (voortgaande) Reformatie. Was dit ook de visie van Edwards op de 'Grote Opwekking': voltooien waarin de Hervorming nog was tekortgeschoten?

Als co-promotor trad de Utrechtse hoogleraar vanwege de Gereformeerde Bond prof. dr. A. de Reuver op. Hij gaf als zijn oordeel, dat Edwards geen theologie van het Kruis, maar van de glorie presenteerde en dat de Amerikaanse theoloog veel te weinig oog had voor deze gebroken wereld en voor de toorn van God. Zo waren er reeds bij Van Vlastuins promotie heel wat kritische vragen, die hij toen niet alle kon beantwoorden, maar die zeker in een later stadium dat antwoord verdienen. Van Vlastuin meende toen al wel te kunnen ontkennen dat hij zijn ijkpunt geheel in Calvijn nam en daarom als vanzelf wel kritisch moest uitpakken over Edwards. Maar waarom dan toch Calvijn gehanteerd als meetlat? Van Vlastuin erkent: 'Calvijn is geen absolute norm, maar tegelijk meer dan een technisch oriëntatiepunt. Zijn theologie is een begrip en hij heeft historischtheologisch gezag'. Dat is waar, maar dat geldt ook voor andere theologen. De predikant wil met zijn onderzoek 'bijdragen aan de ontmoeting tussen reformatorische en evangelische theologie'. Veel evangelischen herleiden, zegt hij, hun stamboom op de Reformatie. En juist die theologische verscheidenheid zal ons terugbrengen tot Gods Woord.

Toepassing
Wat heb je aan zo'n studie, toegespitst op één leerstuk, dat van de Geest, bij één opwekkingstheoloog uit de 18e eeuw? Anders gezegd: wat is de toepassing nu? De Katwijkse gemeentepredikant: Zo kun je nagaan of het opwekkend werk van de Geest bij de dogmatiek thuishoort of juist in een aparte leer van de Geest. Je leert ook veel, meent hij, over revivals in het algemeen. Je krijgt meer zicht op het eigenen van de Amerikaanse cultuur, want Edwards geldt nog als zijn grootste theoloog en filosoof. Voor de ontmoeting van reformatorische en evangelische theologie is Edwards zeer belangrijk. Van Vlastuin vraagt zich af of een gezamenlijk verlangen naar opwekking de bestaande verschillen overstijgt. Edwards stond met zijn theologie midden in de cultuur, de ontmoetingen tussen Verlichting en piëtisme. Hij richtte zich sterk op de bevordering van het geestelijk leven. Daar kan de kerk nog haar voordeel mee doen.

Woord of Geest
De Katwijkse predikant beperkt zich niet tot de kerkhistorie. Daar gaat het eerste deel van zijn boek over; het tweede deel is dogmatisch van aard. Hier vergelijkt hij de leer van Edwards steeds met die van Calvijn. Soms moest de auteur zijn ogen uitwrijven, maar hij houdt vol dat Edwards redelijk nauw aansluit bij de Geneefse hervormer. Hij erkent de problemen bij de vergelijking, omdat opwekking geen speciaal thema is in Calvijns theologie. Om te vermijden dat hij óf Edwards óf Calvijn van (lichte) ketterijen moet beschuldigen komt Van Vlastuin met de formule, dat in de Reformatietijd het Wóórd beslissend was, zij het niet zonder de Geest. En in tijden van opwekking staat de Géést centraal, maar niet zonder het Woord. 'De Reformatie verenigt Woord en Geest. De opwekkingstheoloog maakt geen scheiding tussen beiden, hij maakt wel de band wat losser'.

Drie goden
In het derde deel onderzoekt Van Vlastuin Edwards' leer van de Heilige Geest over de Drie-eenheid en de plaats van Christus daarin. God de Vader lijkt wat op de achtergrond te blijven en soms lijkt Edwards uit te gaan van een veranderlijke God. De auteur erkent, dat sommige uitdrukkingen van Edwards min of meer ketters kunnen worden uitgelegd, alsof hij er drie goden op na houdt ('tri-theiïsme). Maar je mag hem niet veroordelen op twee van zijn vele geschriften. Edwards hoort ook niet thuis bij de evangelischen, die Geestesgaven, zoals tongentaai en gebedsgenezing, praktiseren, aldus dr. Van Vlastuin in zijn omvangrijke studie. Een beknopter versie daarvan voor een breder geïnteresseerd publiek lijkt mij, zeker in deze spirituele tijd, geen overbodige uitgave. Volgend jaar is het drie eeuwen geleden dat Edwards werd geboren. Dat is wel een goed moment voor zo'n eenvoudige geestelijk biografie!


Mede n.a.v. De Geest van opwekking door dr. W. van Vlastuin. Geb., 389 blz., prijs € 27,50.
Uitgave: Groen, Heerenveen, 2002, ISBN 9058292835.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen