De (zeven) sacramenten - 1

Vervolgens zullen zij (de rooms-katholieken) er niet twee maar zeven noemen: Doop, Vormsel, Biecht, Eucharistie, Priesterschap, Huwelijk en Heilig Oliesel. Als inwoners van het oude Romeinse Rijk deze vraag voorgelegd hadden gekregen, zouden zij hebben gezegd dat het Latijnse woord sacramentum betekent: ‘waarborgsom’ en, daaruit voortkomend, ‘krijgseed’ of ‘eed van trouw’.

Christelijk teken, of…?
Het woord sacrament heeft, kortom, van oorsprong te maken met een blijk van trouw, maar heeft in de loop der eeuwen een specifiek christelijke betekenis gekregen. Het woord duidt nu een handeling of ritueel aan, waaruit Christus’ genade blijkt. Wie over deze omschrijving goed doordenkt, zal zich afvragen: blijkt Christus’ genade alleen uit het sacrament en is het dus een symbolische handeling, of wordt Christus’ genade ook verleend door het sacrament? Over het antwoord verschillen de meningen, maar in ieder geval valt niet te ontkennen dat zoiets als ‘sacramenten’ al voorkomen in het Oude Testament. Voorbeelden zijn de besnijdenis, door God opgedragen aan Abraham ‘als teken van verbond’ (Genesis 17: 9 – 14), en de viering van het Pascha (Exodus 1 – 14). Strikt genomen gaat het hier om tekenen of symbolen. In de loop van het christendom ontstond echter de opvatting dat sacramenten niet slechts een teken of symbool zijn, maar dat het toedienen van de sacramenten ook bewerkt dat de mens Christus’ gratie ontvangt.

Dogma: Zeven sacramenten
Omdat het gaat om de gratie van Christus, door Wiens dood de mens is gerechtvaardigd voor God, moeten de voorbeelden van de christelijke sacramenten dus worden gezocht in het Nieuwe Testament. Zo ontstond er een traditie van zeven sacramenten (dezelfde die de Rooms-katholieke kerk nog steeds erkent). Ze werden voor de eerste keer als zevental beschreven door Petrus Lombardus (ca. 1100 – 1160), maar pas tijdens het Concilie van Ferrara-Florence in 1439 werd dit aantal als dogma vastgelegd. Na het optreden van Maarten Luther, een kleine honderd jaar later, ontstond er verschil van mening over het aantal en de betekenis van de sacramenten. Dit dwong Rome ertoe om de tot dan toe ‘vanzelfsprekende’ betekenis van de sacramenten scherp onder woorden te brengen en het aantal definitief vast te stellen. Dit gebeurde tijdens het belangrijke Concilie van Trente (1545 – 1563), waar de kerk, in reactie op het optreden van Luther, Calvijn en andere hervormers, nog veel meer van haar leerstellingen uitwerkte en preciseerde.

Hervormers: Twee sacramenten
De Rooms-katholieke kerk baseerde zich niet alleen op de bijbeltekst, maar ook op de traditie van het geloof, zoals die in de loop der eeuwen was ontstaan. Luther en de andere kerkhervormers daarentegen hechtten veel minder waarde aan de traditie en gingen alleen van de bijbeltekst uit. Daardoor stond voor hen het aantal van zeven sacramenten niet bij voorbaat vast. Bovendien ontkenden zij dat de toediening van sacramenten eraan zou bijdragen dat de mens Christus’ gratie ontvangt. De mens ontvangt die immers door het geloof alleen. Dat wil dus zeggen dat de sacramenten alleen maar tekenen of symbolen zijn. Tot zo ver waren de diverse hervormers het wel met elkaar eens. Maar over de vraag welke tekenen of symbolen gelden als ‘sacramenten’ en hoeveel er zijn, verschilden zij onderling van mening. Uiteindelijk bleven er voor Luther en Calvijn maar twee over: de Heilige Doop en het Heilig Avondmaal. Deze worden in het Nieuwe Testament allebei nadrukkelijk beschreven en zijn door Christus zelf ondergaan dan wel ingesteld.

De sacramenten in de beeldende kunst
De strijdvraag over het aantal en de betekenis van de sacramenten had haar weerslag op de beeldende kunst. In opdracht van de Rooms-katholieke kerk werden beeldhouwwerken en schilderijen gemaakt, die de gelovigen moesten onderwijzen in het belang en de praktijk van (de toediening van) de sacramenten. Maar ook buiten de kerk ontstonden kunstwerken met de sacramenten als onderwerp. In de komende periode zullen we een serie schilderijen bespreken die daarvan een voorbeeld zijn. Zij zijn gemaakt door Nicolas Poussin (1594 – 1665), een Franse schilder die voor het grootste deel van zijn leven in Rome werkte. In de jaren 1636 – 1642 schilderde hij voor de geleerde Cassiano del Pozzo een reeks van zeven schilderijen, met als onderwerpen de sacramenten. Deze reeks was zo’n succes, dat hij in 1644 – 1648 een tweede serie schilderde, voor de Fransman Paul Fréart de Chantelou.

Allereerste eeuwen
De eerste serie is niet in haar geheel bewaard gebleven en de nog bestaande schilderijen zijn over verschillende musea verspreid. De tweede serie is nog wel compleet en de schilderijen ervan hangen allemaal bij elkaar in de National Gallery of Scotland in Edinburgh. Een snelle blik op een paar werken uit de serie maakt onmiddellijk duidelijk dat Poussin niet heeft geprobeerd om de sacramenten in het tijdperk van Christus’ leven te situeren of de praktijk van de 17de eeuw te illustreren. De sacramenten van het huwelijk en het vormsel, bijvoorbeeld, spelen zich af in een Romeins huis uit de eerste eeuwen na Christus. Daarmee wil Poussin benadrukken dat de traditie van de zeven sacramenten teruggaat op de allereerste eeuwen van het christendom en dat de Protestanten deze lange traditie ten onrechte negeren. Een nadere beschouwing van de zeven schilderijen levert nog veel meer interessante gezichtspunten op. Maar die zullen in de komende periode aan de orde komen.


Gepubliceerd in: Protestantse Kerkbode van de provincie Groningen, 11 oktober 2008.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen