De (zeven) sacramenten - 2

Nicolas Poussin leefde in Rome en vertegenwoordigde in zijn schilderijen het rooms-katholieke standpunt. Hij probeerde te illustreren dat de zeven sacramenten voortkomen uit tradities van de allervroegste periode van het Christendom en gebaseerd zijn op teksten en handelingen uit de Bijbel.

Het sacrament
Volgens de Rooms-katholieke Kerk is de doop het eerste der sacramenten en de deur naar een nieuw leven. Wie wordt gedoopt, wordt bevrijd van zonden en herboren in Gods vrijheid, en ‘alleen wie opnieuw wordt geboren, kan het koninkrijk van God zien.’ (Johannes 3: 3). Deze opvatting wordt bevestigd door teksten zoals Handelingen 2: 38, waar Petrus na de uitstorting van de Heilige Geest tot de mensen in Jeruzalem zegt: ‘Keer u af van uw huidige leven en laat u dopen onder aanroeping van Jezus Christus om vergeving te krijgen voor uw zonden. Dan zal de Heilige Geest u geschonken worden …’ Deze laatste toevoeging geeft het verschil aan met de ‘doop’ zoals die al in het Oude Testament voorkomt en ook door Johannes de Doper werd bediend. Gebeurtenissen als de Zondvloed en de reiniging van Naäman in de Jordaan (2 Koningen 5: 14) kan men ook als een schoonwassing van zonden zien. Johannes de Doper ‘riep de mensen op zich te laten dopen en tot inkeer te komen, om zo vergeving van zonden te verkrijgen’ (Marcus 1: 4). In deze gevallen gaat het om reiniging met water. Maar de doop in naam van Christus reinigt niet alleen, hij verleent de mens ook gratie, omdat Christus doopt met water èn de Heilige Geest (Mattheus 3: 11; Lucas 3: 16). Uit de gebeurtenis die wordt verteld in Handelingen 19: 1 – 7, blijkt dan ook dat de doop door Joannes de Doper niet voldoende is.

Doopformule
Paulus’ leerlingen in Éfeze die door Johannes waren gedoopt ontvingen opnieuw de doop, maar nu ‘in de naam van de Heer Jezus, en toen Paulus hen de handen had opgelegd daalde de Heilige Geest op hen neer.’ De doop is om die reden niet ‘werkzaam’ als alleen de wassing met het water wordt uitgevoerd. Er moet tegelijkertijd worden uitgesproken dat deze geschiedt ‘in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.’ Net als de Room-katholieken beschouwen ook de Protestanten de doop als een sacrament, maar zij vatten de betekenis ervan veel meer op in symbolische zin. Volgens Johannes Calvijn is het water van de doop louter een symbool van het bloed van Christus. Luther was zelfs van mening dat bij eventueel gebrek aan water de doop ook met iedere andere vloeistof kan worden toegediend.

Poussins schilderij
Het schilderij van Nicolas Pousssin uit 1646 illustreert de bekendste beschrijving van een doop in de bijbel, namelijk de doop van Christus door Johannes de Doper met water uit de Jordaan (Mattheüs 3; Marcus 1; Lucas 3). Bij nader inzien is deze keuze een beetje merkwaardig, want zoals we hebben gezien is de doop van Johannes niet hetzelfde als de sacramentele doop: Johannes doopte immers alleen met water, niet met de Geest. Het probleem is echter dat de bijbel nergens vermeldt dat Christus zelf het sacrament van de doop heeft ingesteld. Uit passages als Johannes 3 en 4 valt af te leiden dat Christus zelf mensen doopte (of dat door zijn discipelen liet doen), maar scherpslijpers kunnen de vraag stellen of Hij dat vóór Zijn herrijzenis uit de dood al met de Heilige Geest kon doen.

In ieder geval blijkt uit de woorden van Christus tot zijn discipelen in Mattheüs 28: 19 dat Hij voor Zijn hemelvaart de doop had ingesteld: ‘Ga dus op weg en maak alle volken tot Mijn leerlingen, door hen te dopen in de naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest.’ Omdat een concrete beschrijvenis van de instelling van het sacrament door Christus ontbreekt, moet Poussin hebben gekozen voor de doop van Christus door Johannes. Zo maakte hij in ieder geval duidelijk dat het sacrament voortkwam uit een al oudere traditie en dat Christus ook zelf de doop had ontvangen.

Gedaante van een duif
Vervolgens probeerde hij de Vader en de Heilige Geest toch in zijn schilderij op te nemen, zonder de voorstelling tot een onwaarschijnlijke gebeurtenis te maken. Zo heeft hij – overeenkomstig de bijbeltekst (Mattheüs 3: 16; Lucas 3: 21) – boven Christus’ hoofd de Heilige Geest in de gedaante van een duif geschilderd. Maar waar is de geopende hemel, van waaruit de stem van God spreekt: ‘Dit is mijn geliefde Zoon, in Hem vind ik vreugde’? Poussin heeft geen stralende opening of een schare van engelen toegevoegd. Maar dat Gods stem wel degelijk klinkt blijkt uit de reactie van de drie jongemannen rechts. Zij kijken omhoog en wijzen naar de hemel. Blijkbaar horen zij Hem wel. Ook uit andere details blijkt dat Poussin elementen heeft weggelaten die de voorstelling een bovennatuurlijk, en daardoor misschien ongeloofwaardig, karakter zouden geven. Zo hebben Christus en Johannes geen stralenkrans om hun hoofd, hoewel dat in de kunst wel gebruikelijk was. Zo’n stralenkrans diende om het bijzondere van een bijbelse figuur of heilige aan te geven.

Heel subtiele wijze
Poussin heeft op een andere, heel subtiele wijze geprobeerd om Christus toch een uitstraling van heiligheid te geven. Tegenover Hem, knielen drie mannen neer: één is jong, de tweede is van middelbare leeftijd, en de derde is oud. De één buigt neer, de tweede valt op zijn knieën, de derde zit al geknield op de grond. In leeftijd en houding zijn zij net zo weergegeven als de drie koningen in voorstellingen van Christus’ geboorte. Met andere woorden: Christus ontvangt bij Zijn doop dezelfde tekenen van eerbied als bij zijn geboorte. De mensen in de groep daaromheen spreken met elkaar over wat zij zien en sommigen trekken hun kleren uit om zich ook te laten dopen. Zij geven als het ware het voorbeeld hoe men bereid moet zijn de kleren van het zondige leven af te leggen en gereinigd een nieuw bestaan te beginnen. Met dit schilderij laat Poussin zien dat het sacrament van de doop al is ontstaan in bijbelse tijden. Toen Christus zelf het sacrament ontving werd de reinigende kracht van het water versterkt door de gratie van de Heilige Geest en de zegenende stem van God. Zo heeft Poussin, overeenkomstig de leer van de Rooms-katholieke Kerk, geïllustreerd dat het sacrament van de doop van oudsher meer is dan alleen een symbolische handeling.


Gepubliceerd in: Protestantse Kerkbode van de provincie Groningen, 15 november 2008

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen