Perikelen rond Zwarte Piet

Hoewel het Sinterklaasfeest dit jaar weer voorbij is, zal de discussie over het al dan niet racistische karakter van Piet volgend jaar ongetwijfeld terugkomen. Hopelijk geeft dit artikel u informatie en bezinning om tot standpuntbepaling te komen. In ieder geval wordt duidelijk gemaakt hoe door de geschiedenis heen volkscultuur verandert en ook hetzelfde blijft. En hoe de opvattingen in de Gereformeerde gezindte mee veranderen.
Een paar maanden geleden onderging ik een historische sensatie. Ik was in de bibliotheek van het Goudse streekarchief Midden- Holland. Een medewerker van het archief had me zo juist een zeer bijzonder boekje gebracht waarvan maar een paar exemplaren op de wereld bekend zijn.
Ik heb het over “Geschenck, op geseijde St. Nicolaes avont aen allen ingesetenen van Gouda, welcke Godts woort ... lieffhebben”. Het is geschreven door de Goudse predikant Jacobus Sceperus (1607- 1677). Een geharnaste calvinist die van wanten wist.
Het boek is één lange en felle aanklacht tegen de viering van het Sint-Nicolaasfeest. Nu zijn me een aantal geschriften van 17e eeuwse dominees bekend waarin gewaarschuwd wordt tegen deze roomse stoutigheden. Maar zo zout als Sceperus de bonen van dit van oorsprong roomse feest opdient, heb ik ze nimmer gegeten.

Slappe kost
Hierbij vergeleken is het hoofdredactionele commentaar van het RD op 26 oktober van dit jaar over de Sint en Zwarte Piet slappe kost. Naar aanleiding van de opnieuw losgebarsten discussie over het al dan niet racistische karakter van Zwarte Piet, neemt deze reformatorische krant een tussenpositie in. Het is niet helemaal onzinnig enig verband te leggen tussen deze jarenlange traditie en de ongelijkheid tussen blank en zwart, aldus het RD.
Het SGP Tweede Kamerlid Roelof Bisschop overweegt in zijn afkeer van de in zijn ogen overdreven beschuldiging van racisme en discriminatie een voorstander van de intocht van Sinterklaas te worden. In Terdege van 6 november 2013 somt hij vier redenen op om de volkseigen traditie van Sinterklaas te koesteren.
Het moet niet gekker worden. Nog maar twintig jaar geleden haalde SGP-burgemeester Hardonk uit Barneveld de internationale pers. Hij veroorzaakte veel commotie omdat hij in zijn hoedanigheid als overheidspersoon principieel bezwaar maakte tegen de officiële ontvangst van de Sint. Door sommige politieke woordvoerders werd Barneveld naar aanleiding van deze rel zelfs het Staphorst van de Veluwe genoemd. Volgens de Barnevelder Courant moest de burgemeester er met de roe van langs krijgen.

Feest voor historici
De discussie over Sinterklaas met zijn knecht is een feest voor historici. Meer historisch besef zou de voor- en tegenstanders van het al dan niet racistisch karakter van Zwarte Piet goed van pas komen. De ophef over hem is weer voorbij. Maar volgend jaar kunnen we ongetwijfeld op herhaling. Wat is aan deze discussie en ophef nu zo historisch?
Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw laait elk jaar in oktober het debat over de kleur van de pieten op. Dit jaar was het waarschijnlijk heftiger omdat gevierd werd dat de slavernij door Nederland 150 jaar geleden is afgeschaft. Ook al is er geen lineair en causaal verband tussen de slavernij en Zwarte Piet, het kost niet veel inspanning om in te zien dat Zwarte Piet en de ongelijkheid tussen blank en zwart iets met elkaar te maken hebben.
En dan was daar mevrouw Verene Stepherd van de Verenigde Naties nota bene. Ze is voorzitter van een werkgroep die onderzoek doet naar het vermeende racistische karakter van Zwarte Piet.
Nu, historici kunnen haar wel helpen. Hoewel het Sinterklaasfeest eeuwenoude papieren heeft, is zijn knecht van betrekkelijk recente datum.
In 1850 schreef de onderwijzer Jan Schenkman (1806-1863) het prentenboek “Sint Nicolaas en zijn knecht”. Voor het eerst in de geschiedenis maken we kennis met deze helper van de Sint, die weliswaar in andere landen parallellen heeft met een soort boeman, maar pas in het begin van de 20e eeuw is Piet zwart geworden. En dat alleen in Nederland, België en enkele voormalige koloniën.

Nicolaas van Myra
Bisschop Nicolaas van Myra, (Turkije), op 6 december in 342 overleden, heeft veel parallellen uit de Germaanse en Scandinavische mythologie. De heilig verklaarde Nicolaas is oorspronkelijk de god Wodan van de Germanen. Hij rijdt te paard door de lucht en draaft over de velden om die vruchtbaar te maken. De schoorsteen is de verbinding tussen hemel en aarde.
De daken, het paard, het zonnewendefeest, offers en de haard krijgen in de Middeleeuwen een eigentijdse vorm als Sinterklaas volgens legenden de beschermheilige van kinderen wordt. Een blijvend motief in alle Sinterklaas en Piet-versies van christelijke én alle niet-christelijke godsdiensten is, dat de goeden beloond worden en de kwaden gestraft.
Jan Steen (1625-1679) schildert Sinterklaas als een boeman voor de kinderen. In de negentiende eeuw transformeert hij in een opa-achtige kindervriend en in de 20e en 21e eeuw gaan ook volwassenen delen in de geschenken.
We hebben kortom te maken met een invented tradition waarmee deze belangrijkste Nederlandse volkstraditie gelegitimeerd wordt. Een traditie waarin de gebruiken en gewoonten constant aan verandering onderhevig zijn. Piet heeft veel gedaanten gehad: helper, domoor, boeman (roe), slimme baas, acrobaat en kwajongen. Hij is zelden meer alleen.
De eeuwenoude geschiedenis van het sinterklaasfeest laat zien dat tradities niet statisch zijn, maar veranderlijk. Zwarte Piet heeft historisch gezien niets met racisme of slavernij te maken, maar connotaties met negers, krullen, dikke lippen, kunnen niet meer.
Laten we het aanpassen aan de veranderde maatschappelijke ontwikkelingen. Het gans slaan en palingtrekken zijn ook niet meer.

Folkloristisch kinderfeest
Sinterklaas is een folkloristisch kinderfeest en tegelijkertijd een overlevering met veel en snel wisselende tijd- en standplaats gebonden vormelementen. Ik stel een simpele aanpassing voor: laat Zwarte Piet van kleur verschieten. Hij is per slot van rekening, evenals zijn baas, al zo vaak van gedaante veranderd.
We zien kortom dat de betekenisverlening van het Sinterklaasfeest tijd- en plaatsgebonden is. Voor veel seculiere mensen en (moslim-)kinderen is het kruis van de mijter van de Sint verdwenen. Ik hoor niet dat de eeuwenlange religieuze invulling van het feest moderne mensen in de weg staat. Zelfs de van oorsprong religieuze symbolen van staf en mijter worden op de koop toegenomen of krijgen een andere inhoud.
Maar heeft een historische benadering van het Sinterklaasfeest het laatste woord? Komen we weg door alles historisch te verklaren en de context en betekenisverlening bepalend te laten zijn? En wat te denken van reformatorische scholen die zich onderscheiden door Sinterklaas van school te weren?

Christelijk-pedagogisch motief
Vanuit christelijk-pedagogisch motief worden Sint en Piet niet zelden om dezelfde reden als sprookjes geweerd: ze bestaan niet. Hier hebben we een punt. Het geloof in Sinterklaas die alles weet is een vorm van bijgeloof. In het recente verleden las Sint uit een boek de namen van kinderen die goede en kwade dingen hebben gedaan. De parallel met de Bijbel waarin God op de oordeelsdag de mensen oordeelt, is opvallend.
Zwarte Piet heeft een equivalent in de duivel. De naam “Zwarte Piet” of “Pietje Pek” is immers een oude volksbenaming voor de duivel. De zak is in deze versie het beeld van de hel. In Oostenrijk lopen de Zwarte Pieten niet zonder historische reminiscentie met horentjes op hun hoofd. Maar eens breekt de dag aan dat kinderen te horen krijgen en zelf ontdekken dat Sint en Piet niet bestaan.
Vanuit christelijk oogpunt dient de Sinterklaasviering een eigen culturele invulling te krijgen. Hierin kunnen we de overduidelijke heidense en roomse wortels van het feest benoemen en er een eigen betekenis aan geven.
Zoals we dat ook met het kerstfeest en met het klokkenluiden bij een begrafenis doen. Weg met de Kerstman en Santa Claus. Maar een waarlijk christelijke feestdag kan een prachtig alternatief zijn voor oppervlakkig consumentisme en ik-gerichte hebberigheid.
Sinterklaas is folklore en een cultuurfenomeen op zichzelf. Ik ben het met Jan Steen eens: Een pakjesavond is best gezellig. Net als elders in de samenleving ligt hier echter het materialisme en de vele en dure cadeaus op de loer. Maar het is natuurlijk prachtig elkaar in gedichten te typeren en mild ironisch op de hak te nemen.

Bijbelse waarden
Volkscultuur dient net als alle cultuur gespiegeld te worden aan Bijbelse waarden. Hoewel ik niet optimistisch ben over de menselijke zelfbeheersing, is deze wel een vorm van beschaving. We hebben het wel verleerd triomfalistisch te spreken over de heiliging van de cultuur. Maar we verhouden ons – hoe dan ook – tegenover deze cultuur.
Deze cultuur is niet statisch De Goudse predikant Sceperus trof in het zeventiende–eeuwse Gouda tradities en een volkscultuur aan die door de roomse godsdienst gestempeld waren. De herinnering aan deze godsdienstige betekenis is verdwenen.
Zo zal ook zwarte Piet binnen niet al te lange tijd verdwijnen. Omdat hij niet meer past in de huidige maatschappelijke ontwikkeling. Ik heb er vrede mee. De vraag is wel: wat komt er voor in de plaats? Ik voorspel dat Piet van kleur verschiet.
Wat mezelf betreft: Laat hem en zijn baas maar helemaal verdwijnen. Of is dit te veel gevraagd van onze cultuur en tijd? Ik denk het wel. Het Nederlandse Centrum voor Volkscultuur stelt terecht dat elke tijd tradities en rituelen kent.
Volkscultuur is de levensstijl van mensen. Deze vraagt erom met anderen gedeeld te worden om zo een groep met een eigen identiteit te vormen. Christenen zijn burger in de wereld van hun eigen tijd. Ze ontlenen ten diepste hun identiteit aan iets wat hun eigen cultuur overstijgt. Deze wetenschap vraagt om een eigen invulling van het Sinterklaasfeest.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen