Filips, heer der Nederlanden

Volgens prof. dr. Herman Pleij, emeritus hoogleraar Historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam was zo’n vrije Statenvergadering ongehoord in Europa: vertegenwoordigers van de burgerij, adel en geestelijkheid die op eigen initiatief bijeenkwamen, dat mocht alleen als de landsvorst hen opriep. Maar Dordrecht durfde het aan en benoemde zelfs Willem van Oranje tot stadhouder onder hun zeggenschap, nog een slag in het gezicht van de Spaans-Habsburgse overheerser. Daarmee werd de grondslag gelegd voor de onafhankelijke Republiek der Verenigde Nederlanden, geregeerd door de Staten-Generaal en niet meer door een (nieuwe) vorst. Van deze Dordtse moed zijn wij de directe erfgenamen. Het Hof van Dordrecht is nog steeds het authentieke bouwwerk, met de Statenzaal waar de afgevaardigden bijeenkwamen. En precies op die historische plek werd besloten, dat Holland in het vervolg op eigen gezag verder ging .1

Dagblad AD/de Dordtenaar van 2 oktober 2012 wist te melden dat ‘in Dordt, door het uitroepen van de onafhankelijkheid , goed beschouwd een natie werd geboren’.

De schrijver van een column in de Stem van Dordt van 25 juli 2012 weet eveneens met zekerheid, dat, maar nu tijdens de Unie van Dordrecht op 4 juli 1575 (moet zijn 4 juni 1575!), de onafhankelijkheid van Nederland werd uitgeroepen.

Waar zijn deze meningen op gebaseerd? Met alle respect voor prof. Pleij vraag ik mij af of het terecht is dat Dordrecht zich als stad beroept op het feit dat door haar ‘ durf ‘ een natie werd geboren’ en dat hier zelfs ‘de onafhankelijkheid van Nederland’ werd uitgeroepen? Of is de wens de vader van de gedachte? Met deze artikelenserie hoop ik een juist en genuanceerd beeld te schetsen van de houding van Dordrecht met betrekking tot de onafhankelijkheid van ons land.

Grondlegging van de Nederlandse Staat en eed van Filips II

Tijdens het vierde eeuwfeest (1933) van de geboorte van prins Willem van Oranje werd een studie over zijn leven uitgegeven met medewerking van een aantal vooraanstaande historici uit Nederland en Vlaanderen. De rooms-katholieke priester en historicus prof. W. Nolet schreef een hoofdstuk onder titel ‘Prins Willem en de nationale gedachte’. 2

Het artikel begon als volgt: Wij moeten de zaak niet op de spits drijven.

Wie zou willen volhouden, dat de Nederlandsche natie eerst ontstaan is in de dagen van Willem van Oranje, kan zijn stelling bezwaarlijk waar maken, want de heele middeleeuwsche geschiedenis van de Nederlandsche gewesten is de langzame vorming van het Nederlandsche volk. Wat zich tijdens de regering van de Bourgondische vorsten langzamerhand gevormd had tot een natie, werd door Karel V in een los staatsverband bijeengebracht.

Filips de Goede (1396-1467) hertog van Bourgondië en graaf van Holland wist door huwelijk en erfenis meerdere gewesten in de Nederlanden te verwerven.

Hij slaagde er in deze gewesten te regeren door een centraal bestuur. Hij wordt wel beschouwd als de grondlegger van de Nederlandse Staat .

De in Gent geboren keizer Karel V (1500-1558), graaf van Holland en heer der Nederlanden, wist na de verovering van het hertogdom Gelre in 1543 van de Nederlanden een min of meer aaneengesloten geheel te maken. Dat geheel werd aangeduid als de Zeventien Provinciën of Zeventien Verenigde Nederlanden .

In 1549 werd de erfopvolging in alle Nederlandse gewesten geregeld. De Staten van alle gewesten zwoeren trouw aan de zoon van de keizer, prins Filips, als toekomstig heer der Nederlanden. 26 september 1549 bezocht prins Filips Dordrecht en legde de eed van trouw af in tegenwoordigheid van burgemeesters, schepenen, raad, tresoriers, dekens van de gilden en de inwoners van de stad.

Filips zwoer onder meer dat hij zou doen onderhouden die rechten, previlegien, handvesten, harcomen (= gebruiken), ende kueren der stadt van Dordrecht mit zuythollant voirtijds verleent ende gegeven bij hertog Filips, Kaerle en hueren voirvaderen, graven ende gravinnen van hollant ende bij coninck Filips mijnen heere ende grootvader saliger gedachten ende der keijzerlicken majesteyt mijnen heere en vader (dien Godt een lanck salich leven verleenen wille) houden ende doen onderhouden.

Hierna zwoer de Dordtse magistraat trouw aan Filips, die hier als toecomende grave van hollant ontfangen ende gehult zijt, goet ende getrouwe wesen sullen als onsen gerechten erffachtigen geboren prince ende lantshere. 3

Filips, graaf van Holland en heer der Nederlanden

In 1555 volgde Filips zijn vader op als graaf van Holland en heer der Nederlanden en in 1556 als koning van Spanje . Gedurende de eerste jaren van zijn regering toonde Filips zich welwillend tegenover de Nederlandse edelen.

Hij beloofde de regering van de Nederlanden, zoals al eeuwen geleden bepaald was, toe te vertrouwen aan Nederlandse edelen en alle privileges te eerbiedigen . Ook benoemde hij prins Willem van Oranje tot stadhouder (= plaatsvervanger) van Holland, Zeeland en Utrecht.

In de Nederlanden behoorde Willem tot de hoge adel. 4

Willem van Oranje had echter moeite met de centralisatiepolitiek van Filips. Dit was een inbreuk op de plaatselijke privileges en de belangrijkste oorzaak voor de vroege oppositie tegen Filips. 5

Bovendien verwierp hij de strenge vervolging van de protestanten door Spanje. Oranje diende, mede namens de edelen, een klacht in bij de koning en herinnerde hem aan zijn belofte dat alle kerkelijke en politieke zaken via de Raad van State zouden worden behandeld. Een andere klacht betrof de verzoeken ( beden) van Filips om financiële steun in zijn strijd tegen Frankrijk, terwijl deze gevoerd werd om uitsluitend Spaanse belangen

Komst van de Hertog van Alva

Door de steeds strengere wetgeving van Filips op godsdienstig gebied werden protestanten op bloedige wijze vervolgd. Dit leidde in 1566 tot vernielingen in talloze rooms-katholieke kerken door verwoede calvinisten. Deze zogeheten Beeldenstorm verspreidde zich vanuit Vlaanderen naar de andere Nederlandse gewesten.

Filips besloot militair in te grijpen en stelde de fanatiek katholieke Spaanse hertog van Alva aan als landvoogd met de opdracht orde op zaken te stellen. Willem van Oranje vertrok naar het stamslot Dillenburg in Duitsland en besloot in 1568, in overleg met zijn broers Lodewijk en Adolf van Nassau, de strijd aan te vangen tegen de onwettige Spaanse overheersers en het terugveroveren van zijn bezette gebieden. In Willems plaats werd de graaf van Bossu door landvoogdes Margaretha van Parma aangesteld als stadhouder.

Op 23 mei 1568 wisten Lodewijk en Adolf in de Slag bij Heiligerlee de spaansgezinde graaf Aremberg te verslaan. Het jaar 1568 wordt wel gezien als het begin van de Tachtigjarige Oorlog . De Opstand werd op de wateren gesteund door de watergeuzen, een ruwe groep opstandelingen onder aanvoering van graaf Willem van der Marck, heer van Lumey. Met hun plundertochten zorgden ze voor veel onrust in Holland en Zeeland en waren bij het volk niet altijd geliefd.

De Tiende Penning

Alva voerde in 1569 naast de Honderdste en de Twintigste Penning de Tiende Penning in, waarmee zijn bezettingstroepen gefinancierd moesten worden. De Tiende Penning, een omzetbelasting van 10 procent op de verkoop van roerende goederen (eten en drinken, kleding, enz.), leidde tot grote woede in de Nederlanden. Alva ging hier in tegen de verworvenheid van de landsheer, dat slechts een nieuwe belasting mocht worden geheven via een bede (verzoek).

Met de Tiende Penning werd niet alleen de bevolking zwaarder belast, maar dreigden de Nederlanden als handelsnatie te worden aangetast in hun concurrentiepositie. In alles werd door Alva de ‘vrijheid’ – het beschermen van die rechten, previlegien, handvesten, harcomen , ende kueren, voirtijds verleent ende gegeven bij hertog Filips, Kaerle en hueren voirvaderen, graven ende gravinnen van hollant ende bij coninck Filips (de Goede) ende der keijzerlicken majesteyt (keizer Karel V) – aangetast, die Filips II met een eed in 1549 had bevestigd.

De Opstand: 1 april 1572, inname van Den Briel

De macht van Alva scheen niet te doorbreken. Waar echter niemand op rekende, gebeurde. De watergeuzen, die zich ophielden in de Engelse havens, moesten van de Engelse regering vertrekken. Met 24 schepen zette Lumey koers naar Holland en ankerde 1 april 1572 voor het havenhoofd van Den Briel. Zonder tegenstand werd de stad ingenomen en de kerken geplunderd.

De stad kwam in handen van de geuzen en daarmee van de Prins van Oranje. De inname van Den Briel was een signaal voor een algemene volksopstand, die, naast de strijd om vrijheid van godsdienst, uitmondde in een burgeroorlog .

Op grote schaal werden door de geuzen kerken en kloosters geplunderd en roomse burgers en geestelijken niet veel anders behandeld dan Alva’s Bloedraad met protestanten had gedaan. 7 Daarnaast vormden in het ‘Spaanse’ leger de Spanjaarden een minderheid. Het leger bestond voornamelijk uit grote aantallen gerekruteerde Nederlanders en Duitsers en slechts uit een klein aantal goed getrainde Spanjaarden. 8 (Wordt vervolgd ).

Herman A. van Duinen te Dordrecht

1) Persbericht gemeente Dordrecht, 27 maart 2012.

2) A.A. van Schelven e.a., Wilhelmus van Nassouwe, Middelburg 1933, pag. 189-206

3) J.C. Calvete de Estrella, Reis van prins Philips van Spanje naar Holland , september-oktober 1549. Vertaling uit het Spaans door A.C.A. Drost, Rotterdam 1952.

4) Willem van Oranje behoorde tot het geslacht van Nassau, die ook bezittingen had in de Nederlanden. Van een kinderloos gestorven neef erfde Willem in 1544 het prinsdom Orange, een streek in Zuid-Frankrijk.

5) G. Parker, Van Beeldenstorm tot Bestand, Haarlem 1978, pag. 7.

6) A. van Hulzen, Van Opstand tot Oorlog, Middelburg 2005, pag. 11.

7) H. van der Horst, Nederland, Amsterdam 2011, pag. 138.

8) H.K.F. van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, Amsterdam 2005

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen