DE LAATSTE REFORM-KATHOLIEKE BISSCHOP VAN NAUMBURG

Grote capaciteiten

Julius von Pflug werd geboren in 1499 in het stadje Eythra, zo’n 15 kilometer zuidelijk van Leipzig. Zijn vader, Caesar von Pflug was een vooraanstaand burger en vervulde diverse ambten. Hij had in Bologna gestudeerd en sprak Latijn en Grieks, zodat het gezin Von Pflug een bijzondere naam had. Vader had tegen het einde van de 15de eeuw keurvorst Frederik de Wijze van Saksen vergezeld op zijn pelgrimsreis naar Palestina. Hij bleef lang actief in kerkelijk-bestuurlijke zaken, zo was hij met kanselier Kochel een van de voorzitters van het grote dispuut van Leipzig 1519, waar Luther de degens kruiste met Johannes Eck.

De moeder van Julius heette Magdalena von Carlowitz, een telg uit een adellijk geslacht uit Meissen. Zij overleed niet lang na de geboorte van Julius. Julius had als jongen een zwakke gezondheid, maar was wel een bijzonder begaafde leerling, die al op zijn 11de jaar in het Album van de universiteit van Leipzig werd ingeschreven. Hij volgde colleges van de jonge classicus Petrus Mosellanus (*1493), afkomstig uit Bruttig, een dorp aan de Moezel. Deze christen-humanist heeft zijn pupillen heel ver gebracht in begrip voor de noodzaak van reformatie van kerk en theologie – maar zelf bleef hij Rooms-katholiek, tot zijn vroegtijdig overlijden in 1524. Na diens overlijden verklaarde Julius (von) Pflug over deze leermeester: “Alles, was der Mensch von Menschen in der Gemeinschaft des Lebens erhalten könne, habe ich von ihm erhalten.”

Met een aanbeveling van zijn docent(en) ging Julius Pflug, voorzien van een prebende, een soort beurs, van de kerkleiding van Meissen over naar de universiteit van Padua, om zich verder te bekwamen in de rechten, waarna hij zijn studiereis afsloot aan de universiteit van Bologna. In 1516 had hij een lage geestelijke wijding ontvangen, namelijk die voor acoliet (een geestelijke van de vierde rang). Daarmee had hij geen bevoegdheden om in een dienst voor te gaan en de sacramenten te bedienen.

Leven van prebenden

Terug in zijn Saksische Umwelt werd deze beschaafde geleerde benoemd tot proost van Zeitz en kanunnik van de Dom van Meissen. Dat opende de weg naar andere kerkelijke prebenden, waarmee de financiële positie van Pflug gewaarborgd was, zonder al te zware verplichtingen. Intussen kwam hij niet klaar met de vraag wat hij moest doen in de zaak-Luther. Deed hij er goed aan om evenals zijn grote idool Erasmus gepaste afstand te bewaren en een keus voor zich uit te schuiven? In deze onrustige situatie was het een nadeel dat Pflug zo weinig theologie had gestudeerd. Mede daardoor bleef hij bij de oude kerk en dat leverde hem in ieder geval het vertrouwen op van de ook rooms-katholiek gebleven hertog van Saksen, Georg met de Baard, van wie hij officieel raadsheer werd (dit hertogdom Saksen, met Dresden als hoofdstad, moet men onderscheiden van het keurvorstendom Saksen, met Wittenberg als hoofdstad).

Rome, Bologna en Augsburg

Pflug reisde weer naar Italië en bezocht Rome en was in 1530 getuige van de kroning van Karel V in Bologna. De keizer hield daarna Rijksdag in Augsburg en daar was Pflug ook aanwezig in de delegatie van hertog Georg met de Baard en diens bondgenoot kardinaal Albrecht, de aartsbisschop was van Maagdenburg en van Mainz (de tegenspeler van Luther in diens strijd tegen de aflaathandel). Het was hertog Georg erom te doen dat zijn hertogdom niet verder ‘besmet’ werd met het lutheranisme. Maar de aanbieding van de Augsburgse Confessie op deze rijksdag leidde ertoe dat Pflug, samen met de bevriende theoloog Johannes Gropper, zich meer ging interesseren voor theologie. En omdat de ingediende confessie opgesteld was door Melanchthon, voor wie Pflug groot respect had, bekroop Pflug het gevoel dat hij er heel bruikbare artikelen in zou kunnen vinden. Misschien kon de kerkelijke kloof verkleind worden of zelfs gedicht.

IJveren voor kerkelijke eenheid

Intussen loste de intelligente Pflug op verzoek van hertog Georg een conflict op van Erasmus met een Saksische edelman, wat hem naamsbekendheid gaf doordat Erasmus zijn eerstvolgende geschrift De sarcienda Ecclesiae concordia (d.i. Over de lieflijke vereniging van de kerken, 1533) aan Pflug opdroeg. In dit geschrift, dat door de Straatsburgse hervormer Wolfgang Capito in het Duits werd vertaald, deed Erasmus een poging om de grootste tegenstellingen tussen Rome en de Reformatie met elkaar te verzoenen. Het Erasmiaanse ideaal werd voor Julius Pflug en andere reform-theologen de opening naar het herstel van de eenheid van de christenheid. Opeens had Pflug veel aanzien: hij correspondeerde met de ‘prins der humanisten’. Nu gaf hertog Georg hem een flink aantal nieuwe opdrachten met diplomatieke missies. Pflug werd afgevaardigd naar het eerstkomende godsdienstgesprek te Leipzig in 1534. Dit herhaalde zich in 1539, toen er – ook in Leipzig – met een delegatie van de protestanten werd gesproken. In hetzelfde jaar overleed Georg met de Baard op bijna 68-jarige leeftijd; omdat hij geen nageslacht had lag de weg open voor grote veranderingen in Saksen.

Nieuwe tijden na 1539

Saksen kreeg nu een nieuwe hertog: de protestantse Heinrich van Saksen, een broer van Georg. Hij was al 66 en wilde tijdens zijn regeringsperiode het vorstendom omzetten in een protestantse staat. Er werden allerlei theologische en liturgische veranderingen doorgevoerd, maar tegelijk kwamen veel kerkelijke goederen, zoals kloosters, in handen van de staat. Het bisdom zag dat met lede ogen aan en besloot tot een ietwat wonderlijke reactie: Julius Pflug stelde in opdracht van de bisschop een protestnota op die het karakter had van een soort belijdenis van de kernwaarheden van het christelijk geloof: Eine gemeinschaftliche Lehre von vier Artikeln, die einen jeden Christen zu wissen vonnöthen. Doel: verbetering van de erediensten en de vernieuwing van het kerkelijk leven. Vervolgens kwam Pflug ook met concrete leeruitspraken die uit de theologie van Luther afkomstig bleken te zijn. Dus een heuse poging om de rooms-katholieke traditie in een nieuwe vormgeving te behouden. Maar toch werd Saksen protestants. Heinrich kreeg daarmee de bijnaam ‘der Fromme’.

Godsdienstgesprekken

In 1541 hield keizer Karel V weer een rijksdag waar hij plannen beraamde om de protestantse partij terug te laten keren naar het katholicisme. Daartoe diende ook het godsdienstgesprek van Regensburg, 1541. Pflug, Eck en Gropper waren de vertegenwoordigers van de roomse partij. De diplomaat-kardinaal Contarini (1483-1542), kwam met een formulering over de leer van de rechtvaardiging, waarmee Melanchthon kon instemmen. Het vervolggesprek liet echter de fundamentele verschillen zien in de leer van het avondmaal. Later bleek dat zowel de paus in Rome als Martin Luther het voorstel van Contarini afwezen.

Bisschop van Naumburg

Het kapittel van het r.k. bisdom Naumburg koos in 1541 eenstemmig Julius Pflug tot nieuwe bisschop. Maar dat kon pas effectief worden in 1546, want de keurvorst van Saksen, Johann Friedrich, benoemde ook een bisschop in Naumburg, dat werd Nikolaus von Amsdorf, vriend van Luther. Maar de keurvorst verloor zijn macht in de Schmalkaldische oorlog door de eerste overwinningen van Karel V op de protestanten. Nu werd Pflug alsnog geïnstalleerd als nieuwe bisschop – hij zou dat blijven tot zijn overlijden in 1564.

Regensburg 1546

Aan het nieuwe godsdienstgesprek van Regensburg in 1546 nam ook Pflug deel. Maar Karel V had zijn eigen plannen: hij wilde kerkelijke eenheid en benoemde Pflug tot een van de presidenten van het gesprek. Zo wekte Karel V de indruk een opening te zoeken naar een consensus over het thema van de rechtvaardiging. Nu werden de eerste drie artikelen van Augsburgse Confessie tot aanvaard uitgangspunt genomen voor discussie over het vierde artikel, over de rechtvaardiging. Deze gesprekken vertoonden echter een slepend karakter. Of dat namens de keizer gemanipuleerd werd kon men vermoeden, niet bewijzen. De keizer hanteerde dit godsdienstgesprek – naar later bleek – als een afleidingsmanoeuvre om de protestanten ervan te weerhouden zich voor te bereiden op een oorlog die hij juist voorbereidde. Pflug heeft dat waarschijnlijk niet beseft; Karel V was tevreden over zijn voorzitterschap. De oorlog brak uit en de eerste jaren was Karel V de machtigste: hij legde de protestanten met zijn Interim van 1548 sterke beperkingen op inzake de uitoefening van hun godsdienst. Dat deze niet uitliepen op een totaal verbod op het protestantisme was te danken aan Pflug die de keizer had gediend met de formulering van de bepalingen van dat Interim.

Pflug als bisschop

Julius Pflug kon nu zijn bisschopsambt in Naumburg werkelijk uitoefenen. Hij zette een grondige vernieuwing door van de taken van de clerus , waardoor ook het kerkelijk bestuur werd gereorganiseerd. Hij deed dit vanuit morele humanistische motieven à la Erasmus, maar ook om de invloeden van het lutheranisme tegen te gaan. Dat bleek geen sinecure: de meerderheid van de inwoners van het bisdom was reformatorisch geworden. Toch bleek Pflug in staat de rust in zijn bisdom te bewaren. Zijn verzoek aan de paus dat de geestelijken mochten trouwen werkte daar zeker aan mee, evenals de toestemming die hij wilde verlenen om de eucharistie met brood en wijn te vieren. Toch liet de paus weten dat hij dit alles niet kon toestaan. Julius Pflug was intussen zo sterk op een vergelijk met de protestanten uit dat hij geen medewerking verleende aan een contra-reformatorisch plan voor re-katholisering van het hele bisdom. Dit bezorgde hem ernstige verwijten: hij was in de ogen van de r.k. conservatieven een crypto-calvinist.

De laatste jaren

Na de vrede van Augsburg in 1555 waarbij keizer Karel V - tegen zijn zin – het protestantisme vrijheid moest toestaan, ondernam Pflug nog éen keer een poging om via een godsdienstgesprek de eenheid van de kerk te herstellen. Nu was Worms het tafereel waar hij als voorzitter optrad. Onder de protestantse theologen zag men Melanchthon en Brenz, bij de rooms-katholieken was ook Gropper aanwezig. Maar ook nu kwam er geen toenadering tussen de kerken, hoogstens een betere verstandhouding tussen personen. Op 3 september 1564 overleed Pflug in Zeitz waar hij als de laatste rooms-katholieke bisschop van Naumburg werd begraven in de Dom. Met hem ging een man heen die persoonlijk heel dicht bij de Reformatie leek te komen, maar hij bleef aan handen en voeten gebonden aan de keizer, de paus en het concilie.

Literatuur:

- Otfried Müller, ‘Bischof Julius Pflug von Naumburg-Zeitz in seinem Bemühen um die Einheit der Kirche’; in: Franz Schrader (Hg.), Beiträge zur Geschichte des Erzbistums Magdeburg, Leipzig 1968, S. 155–178

- Kristin Otto c.s., (Hrsg.), Bescheidenheit und Maß. Bischof Julius Pflug in der Reformationszeit. Halle (Saale) 2015

- Jacques V. Pollet: Julius Pflug (1499-1564) et la crise religieuse dans l’Allemagne du XVIe siècle. Leiden 1990; deze auteur publiceerde ook een samenvattend artikel in Martin Greschat (Hg.), Gestalten der Kirchengeschichte, Reformationszeit II, Stuttgart usw. 1981, S. 129-146.

Door dr. Harm Veldman te Zuidhorn

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen