EEN KIJKJE IN HET HART VAN BONHOEFFER

Vorige maand vond in Culemborg een startbijeenkomst van het project Bonhoeffer 75 plaats met onder meer Jaap Smit, commissaris van de koning in Zuid-Holland en vice-voorzitter van het Comité 4 en 5 mei, en Edward van ’t Slot, hoogleraar theologie en voorzitter van het Bonhoeffer Gezelschap. Organisator was stichting de Roos van Culemborg, actief op het vlak van bezinning op kerk, cultuur en samenleving.

De stichting geeft een werkboekje Bonhoeffer75 uit met (door Corrie Kopmels vertaalde) gebeden en gedichten van Bonhoeffer, voorzien van verwerkings- en overdenkingsvragen. Ook komt er onder meer een reizende compositie met schilderijen bij teksten van Bonhoeffer door Jeltje Hoogenkamp. Het werkboekje geeft korte introducties in het leven van Bonhoeffer, de context van zijn gedichten en gebeden en Bonhoeffers relatie tot muziek en de kerk.

René van Loenen verzorgde liedteksten bij de gedichten.

Naast het werkboek verscheen een ruimere en rijk geïllustreerde editie van Bonhoeffers gedichten en gebeden uitgegeven door Buijten & Schipperheijn onder de titel Dit is het uur van de trouw, met een uitgebreide inleiding door Arthur Alderliesten. Eerder schreef hij al een boekje over sporen van Bonhoeffer in Berlijn, Wandelen door Bonhoeffers gedachtegoed. Routes door Berlijn, bedoeld voor een tweedaagse wandeling.

Inkijk

Bonhoeffers poëzie is tot stand gekomen binnen de muren van de gevangenis van Tegel (Berlijn) waar hij sinds zijn arrestatie op 5 april 1943 verkeert. Hij schrijft voor zijn medegevangenen gebeden. Hij valt op door de rust die hij uitstraalde. Op 8 oktober 1944 wordt hij overgeplaatst naar de lugubere Gestapogevangenis aan de Prinz-Albrecht-Strasse.

De gedichten bieden een persoonlijke inkijk in zijn gemoedstoestand: van depressieve stemmingen tot een grenzeloos vertrouwen in God. Hij belijdt in een morgengebed:

“U laadt niet meer op mijn schouders dan ik kan dragen.
U weet wat het allerbeste is voor Uw kind.”

De gedichten en gebeden weerspiegelen een mengeling van verwerking van persoonlijke hoop en wanhoop en vertrouwen op het komende Rijk. Hij mist zijn familie en vrienden en smeekt God om kracht om de eenzaamheid en het lijden te kunnen dragen. Hij vraagt God vergeving voor alles wat hij verkeerd heeft gedaan, ook richting de medemens, pleitend op Zijn genade.

Profeet

Bonhoeffer komt ons tegemoet als een eenzame profeet die zijn geweten heeft gevolgd om actief mee te werken aan het Duitse verzet, culminerend in een aanslag op Hitler. Zijn leven laat een mengeling zien van enerzijds innerlijke eenzaamheid, en anderzijds diep gevoelde gemeenschap met Christus en – op grond daarvan – onderlinge gemeenschap met medechristenen, ja ten diepste met de wereld. Christus was er immers niet voor Zichzelf, maar voor de ander, “de mens voor anderen”, zoals Bonhoeffer dat formuleert. Maar hij bedoelt dat niet horizontalistisch. Christus is de lijdende God, Die in Zijn zwakheid laat zien dat Hij machtig is.

In zijn dissertatie Sanctorum Communio, de gemeenschap der heiligen, ziet Bonhoeffer het hart van de kerk in de plaatsbekleding door Christus. Dat vormt voor hem de grondslag voor de sociale dimensie van de kerk. Het christendom betekent voor hem geen ontsnapping uit de wereld, om God nodig te hebben in de grenssituaties van het leven (als de dood nadert), maar wil Hem dienen en navolgen midden in het leven.

Indrukwekkend zijn de gedichten “De dood van Mozes” en “Jona”. Bonhoeffer weet dat hij zal gaan sterven, net zoals Mozes als hij boven op berg Nebo staat en naar het beloofde land Kanaän kijkt. In het gedicht “Jona” vormen de zeelieden opvallend genoeg de werkelijke profeten: zij slapen niet, maar schudden wakker. Dat maakt volgens Alderliesten het verhaal van Jona ook het verhaal van de kerk die zó naar zichzelf kijkt, dat ze vergeet om in de goddeloze wereld woorden van heil en liefde te spreken.

Uit de laatste maanden van zijn leven stamt het bekende gedicht “Goede machten” dat in vele gezangenbundels te vinden is. Het is gericht aan zijn verloofde Maria von Wedemeyer. Het gedicht vormt, zoals Alderliesten opmerkt, zijn geestelijk testament waarin hij zegt dat door het geloof in God alles te dragen is, wat er ook op je afkomt. Het gedicht eindigt zo:

“Door goede machten vaderlijk geborgen,
wachten wij kalm op wat er komen gaat.
God is bij ons in de avond en de morgen
en zonder twijfel elk dag.”

Bonhoeffer eindigt zijn leven niet in bitterheid of cynisme. Hij toont zich een dankbaar mens, voor het leven voorafgaand aan gevangenis en er middenin. Het is ongelooflijk, maar dit alles is alleen mogelijk door Gods trouw en genade.

De twee uitgaven geven niet alleen een kijkje in de diep doorleefde spiritualiteit van Bonhoeffer, maar zijn ook een aansporing om God te dienen midden in het leven en daar ook concrete consequenties aan verbinden. Zoals Bonhoeffer dichtte in “Stadia op de weg naar de vrijheid”:

“Wees moedig, maak handel en wandel concreet.
Vrijheid woont niet in de vlucht der
gedachten, alleen in de daad.
Laat angst en aarzeling los, ga naar buiten
waar de storm woedt van de tijden,
slechts gedragen door Gods gebod en je geloof.
Dan zal de vrijheid je geest juichend ontvangen.”

Literatuur:

Het werkschrift Bonhoeffer75 is te bestellen voor 2 euro per stuk met portokosten bij bonhoeffer75@kpnmail.nl. Dietrich Bonhoeffer. Dit is het uur van de trouw. Gedichten en gebeden in de gevangenis verscheen bij Buijten & Schipperheijn (96 blz.; € 19,90).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen