Dromen over liefde en trouw van Bilderdijk tot de Bouquetroman

Kaatje kon het weten. Zij schreef dit in 1820 in „Het huwelijk" en mejuffrouw Schweickhardt was de jeugdige leerlinge, minnares en lange tijd onwettige echtgenote van mr. Willem Bilderdijk, die hem veel kinderen schonk. Welnu, deze verzen over de plaats van de vrouw in het huwelijk en ook andere — zoals „Het Portrait" uit 1818 — van Katharina, trekken de aandacht tussen de vele schilderijen, tekeningen en huwelijksvoorwerpen op de tentoonstelling „Romantische liefde — een droombeeld vereeuwigd", die men tot 12 mei kan bewonderen in het Gemeentemuseum van Arnhem.

Liefdesromannetjes
Daarna gaat de expositie op reis naar het Frans Hals Museum te Haarlem (26 mei tot 15 juli), naar De Beyerd in Breda, De Waag in Almelo en Museum Kempenland in Eindhoven. Heel die romantische liefde duurt aldus nog tot februari 1986. Het is een uitstalling die soms meer belooft dan de titel suggereert. Het gaat niet om „verliefd-verloofd-getrouwd" in de kunst, maar er wordt slechts een soort cultuurgeschiedenis van ons land geboden vanaf de tijd van Rhijnvis Feith en de schrijvende dames Wolff en Deken tot en met de in allerlei opzichten goedkope romantiek van flodderige liefdesromannetjes in pocket (zoals de Bouquetreeks) of tijdschriftuitvoering.

Verleiders
Ook de (nauwelijks) „verborgen verleiders" van de reclame (o.a. in STER-spotjes) komen aan de orde en je ziet hoe door de commercie uiterst handig misbruik wordt gemaakt van menselijke verlangens naar liefde en intimiteit. Reclames voor alcoholische dranken en sigaretten geven daarbij vaak de toon aan ze „doen" het voor de verkoop ongetwijfeld beter dan de stompzinnigheden waarmee wasmiddelenfabrikanten hun superwitmakers „aan de vrouw" proberen te brengen. Maar het overgrote deel van „Romantische liefde" gaat over liefde en huwelijk ten tijde van de Romantiek en heel negentiende eeuw: over vrouwelijke rolpatronen in literatuur en beeldende kunst, over verliefdheid, verloving, trouw en rouw.

Bijbelse liefde?
Er is een grote hoeveelheid materiaal bijeengebracht: van gedichten van Hendrik Tollens over — toen ook al! — de echtscheiding tot hedendaagse trouwjaponnen, van een aquarel van Chris Bisschop, „Hindeloper Bruid" (met de fraaie en wellicht waarheidsgetrouwe tekst „Als de bruyt is in de schuyt, is bidden en believen uyt!") tot en met een waterverftekening van Arij Scheffer uit 1856: „Jacob en Rachel". Naast dit sprekende werk staat (ter toelichting?) „een bijbelse liefde op het eerste gezicht".
En daarmee beland je midden in de probleemstelling van deze expositie. Die wil aantonen dat datgene wat wij onder romantiek en romantische liefde verstaan pas twee eeuwen oud is, te beginnen met „Sara Burgerhart" van Betje Wolff en Aagje Deken en met „Julia" van Rhijnvis Feith. Zeker, ook in de daaraan voorafgaande eeuwen waren niet alle huwelijken gebaseerd op het redelijk verstand of op welbegrepen eigenbelang. Maar de romantische liefde is een drooombeeld, een nooit bestaand hebbende „werkelijkheid", samenhangend met een levensgevoel in de late 18e en in de 19e eeuw en zeker niet „van alle tijden".

Huwen en scheiden
Het is niet zonder betekenis dat de tentoonstelling werd geopend door de bekende (voor de mannen onder ons: beruchte) ex-staatssecretaris van emancipatiezaken Hedy d'Ancona die zich als aartsfeministe heeft doen kennen. Zij betoogde o.a. dat er niets tégen het huwelijk is, maar dat het een uitermate ongeschikt moment is wanneer mensen willen trouwen omdat ze verliefd zijn op die ander.
De praktijk van de tienduizenden echtscheidingen per jaar in ons land wijst er inderdaad op dat er te lichtvaardig getrouwd wordt, maar dat hoeft niet in te houden dat die romantiek van de vorige eeuw — in veel romans die in het christelijk gezin met graagte worden verslonden leeft ze nog volop — op zich zo onjuist is. Dat er droombeelden worden geschapen, los van de nuchtere werkelijkheid, betekent nog niet dat die idealen verkeerd zijn.

Hoofse minne
En voor het overige: zou de aantrekkelijkheid van Rachel in Jacobs ogen een gans andere zijn geweest dan die van Maria Margaretha van Voorst voor haar" dokter J. P. Heije, zoals we hen zien op een schilderij van J. van Koningsveld? En is de liefde van Rembrandts „Joodse Bruidje" van een ande- re kwaliteit dan de romantische relaties op de doeken van J. W. Pienerhan, J. A. Kruseman of David Bles?
Om nog verder in de vaderlandse historie terug te gaan: de middeleeuwse hoofds minne, zoals verbeeld op kleurige miniaturen van het „Herfsttij", was toch niet wezenlijk anders dan de verlangens naar het andere geslacht in de Victoriaanse eeuw? Er is, lijkt me, in beide gevallen sprake van droombeelden. De hoofse minne had ook meer de ideale, gedroomde maar in werkelijkheid onbereikbare. Vrouwe op het oog dan het zachte wezen van vlees en bloed binnen bereik.
Als we nu de theorie van deze tentoonstelling, dat het huwelijk — gebaseerd- op-liefde — pas dateert van omstreeks 1870, even nemen voor wat ze is, wat valt er dan op deze ook op scholieren gerichte expositie te zien? Wel, heel de entourage van het huwelijk en wat daaraan vooraf gaat en wat er op volgt, met de nadruk op schilderijen uit de vorige eeuw. Maar er liggen en hangen ook poëziealbums, trouwfoto's, trouwkaarten. Eén ervan lijkt me niet geheel serieus: een fraaie van Henk van der Meijden (van het walgelijk-„romantische" blad Privé) die op 11 juli a.s. zou trouwen met Patty Brard (voormalig zangeres van de vrouwenpopgroep „Luv" (is: love), met een Doopsgezinde kerkdienst geleid door ds. H. J. Witteveen. Haast te „mooi" om waar te zijn?

"Musen en gratiën"
Liefdesbrieven hangen er ook en een aanzoek uit 1864, waarin de verliefde jongeling zijn brief ondertekent met „in gunstige verwachting" (sic!) heb ik de eer te zijn Uw dienaar". Zou 't nog wat geworden zijn? ... Van de jongeheren wordt wel verwacht dat zij ondernemers zijn, want het 19e-eeuwse adagium voor de jongedames is: alleen wachten en verlangen, maar zelf niets ondernemen, (Als het RD toen al had bestaan hadden we dus de advertentierubriek Correpondentie en Kennismaking goeddeels kunnen missen).
Vertederend werken sommige boektitels, medaillons, een vingerhoedje met inscriptie „il est a moy" (wat in dubbele zin beduidt: hij behoort mij toe), de damesalmanakjes zoals „Almanak voor vrouwen ter bevordering van het huisselijk geluk" uit 1817 of de „Almanak der Musen en Gratiën gewijd aan vriendschap, liefde en kunst" en het „leesvoer" van de thuiszittende, verlangende jonkvrouw; „Julia" van Rhijnvis Feith, historische romans, gedichten van Tollens. In onze eeuw was er ook de „Maastrichtse Huwelijksbode".

Preutse Amor?
De 19e eeuw geldt als preuts, Victoriaans, min of meer schijnheilig. Klopt dat beeld? Zeker, de brutale pornografie en erotiek van onze tijd, waarin liefde uit het hart is verdreven naar de lagere delen van de lijfelijkheid, ontbreekt. Toch is er verhuld wel degelijk erotiek aanwezig in die Romantiek. Het expositie-vignet is het schilderij van W. Martens, „De liefdesdroom" en het gevleugelde knaapje dat de jonge vrouw kust is geen engeltje, maar de antieke liefdesgod Eros of Amor. En in de schilderijen van Arij Scheffer, G. Wappers of Th. Molkenboer komt de lichamelijkheid iets om de hoek kijken, maar nergens in de grove seksistische vorm van onze eeuwhelft. De expositie wordt vergezeld van een diaklankbeeld, een lespakket voor scholier, ren en een fraai geïllustreerde catalogus, samengesteld door Marjan Rinkleff.

Eéne ziel, twee ligchamen
Daarin belichten diverse medewerkers de ontwikkeling van het stands- en verstandshuwelijk, de romantische liefde, de hedendaagse romantiek (met miljoenenoplagen van smeertroep en opium als de Bouquet- en Romance-romannetjes die ten diepste net zo schadelijk zijn als pornografie, ook als er geen onvertogen woord in valt), de crisis in het huwelijk.
De „Waare Verlichting" werd gepredikt door iemand als ds. Jacobus Kantelaar, die in een goed huwelijk „ééne ziel die in twee ligchamen leeft" ziet. Hoe Bilderdijk dé dichter der Romantiek bij uitstek is, hoe de 19e-eeuwse echtpaarportretten (in plaats van trouwfoto's...) sterk van compositie verschillen met die der 17e eeuw (maar hoe de man blijft domineren als vader en heer des huizes), hoe het aardse tranendal vorm krijgt in olieverven en romankunst en hoe de reclamemakers ons op botte of subtiele manier het „paradijs" voorschotelen: Romantische liefde" geeft er een aardige indruk van in prenten en oude series als „De reis door het leven" in 41 taferelen.

Gemoedstoestanden
Dat dit leven naar de Schrift een gestadige dood is en dat er uitzicht gloort over de horizon, die boodschap komen we op de expositie nauwelijks tegen. Ook niet in de verzen van dichter-dominees als J. J. L. ten Kate. Het gaat echt om de — soms miskende — aardse liefde en trouw. Van een afschaduwing van Christus en Zijn Bruid vinden we niks terug. Wel van de mens met zijn innigheid en overmaat aan gevoelens en gemoedstoestanden. En die hebben, ook in kerk en geloof, vaak meer schade aangericht dan dat ze het gedroomde „paradijs" echt naderbij brachten.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen