Glasnost in Amsterdam via vier Sowjetauteurs

De eerste twee staan in de Sowjet-Unie bekend als "derevensjtsjiki", dorpsschrijvers. Zij schrijven in hun werk over het leven op het platteland in de Sowjet-Unie; over het morele verval, het verlies van oude zeden en gewoonten en het daarmee gepaard gaande verlies van vastigheid, het drankgebruik, de verloedering, kortom, over al de problemen waar het Russische platteland mee kampt als gevolg van vele decennia van stalinistisch (en ook leninistisch) dwangbeheer.

Het zijn daardoor met name de dorpsschrijvers geweest die al eind jaren zestig, jaren zeventig het klimaat rijp gemaakt hebben voor het zoeken naar de morele herbewustwording van nu. De mens dient zijn waarde als mens terug te krijgen.

In deze zin hebben zij dus de weg bereid voor het hervormingsbeleid van nu ("perestrojka", "glasnost" en "democratisering"). In het werk van Mozjajev en Raspoetin, komen genoemde thema's sterk naar voren. (Wie geïnteresseerd is kan zich zelf op de hoogte stellen, want een aantal van Raspoetins boeken is in het Nederlands vertaald, evenals trouwens boeken van collegadorpsschrijver Viktor Astafjev).

Een hol en een kaars

Raspoetin mag met recht ook gangmaker achter een groeiend milieubewustzijn in de Sowjet-Unie genoemd worden. Als geboren en getogen Sibirjak gaat hem het lot van de prachtige, maar zo kwetsbare Siberische taiga (de wouden), de grote Siberische rivieren als de Angara en de Jenisei en in het bijzonder het kristalheldere Bajkalmeer na aan het hart.

In de strijd tegen de vervuiling van het Bajkalmeer, de "parel van Siberië", het door de oud-Siberiërs als heilig beschouwde meer, heeft hij het opgenomen tegen machtige Moskouse ministeries en gewonnen. Hele industrieën langs het meer moeten nu opdoeken of hun produktie omschakelen.

Maar Raspoetins kruistocht is nog lang niet ten einde. Ziehier een citaat van hem uit het boekje "Sovjetliteratuur en werkelijkheid" (Oost Europa Instituut, 1988): „Heel vaak wordt Siberië gewoon economisch beroofd en uitgekleed... De toestand van het milieu is wanhopig". Onlangs kreeg hij een brief uit Wit-Rusland van een slachtoffer van de kernramp in Tsjernobyl. Deze man schreef: „Geef me een hol en een kaars. Meer heb ik niet nodig". Volgens Raspoetin dreigt dat binnenkort de keus van ons allen te worden.

Het systeem

In zijn rede op het congres in Amsterdam hield Raspoetin een gloedvol betoog tegen de ongebreidelde houtkap, het verdrinken van bossen en landbouwgronden door de bouw van puur economisch gezien niet nodige waterkrachtcentrales, de lucht- en watervervuiling. Hij vestigde de aandacht op de alarmerende situatie rond het Aralmeer, het Sevanmeer, het Balchasjmeer en ga zo maar door. Als er niet snel iets gedaan wordt, staat de Sowjet-Unie een bankroet op milieugebied te wachten, aldus Raspoetin.

Boris Mozjajev is behalve als schrijver ook actief als publicist op landbouwkundig gebied. De laatste tijd staat hij echter vooral in de belangstelling vanwege zijn historische roman "Boeren en boerinnen", over een dorpje ergens in Rusland ten tijde van Stalins gedwongen collectivisatie van de landbouw.

Mozjajev stelt in deze roman de gedwongen collectivisatie met de deportaties, de honger en de terreur tegen de boeren hard aan de kaak. Hoewel hij vooral kritiek heeft op Stalin en diens handlangers,, stelt hij impliciet dat de diepere oorzaak, waardoor het zo ver heeft kunnen komen, besloten ligt in het systeem zoals dat al voor Stalin, dus onder Lenin, was ontstaan. Dit is hem beslist niet in dank afgenomen. Het stalinisme kan nu bekritiseerd worden, van de rest echter moet je afblijven.

Vertoornd

Mozjajev kreeg bij het verschijnen van zijn roman, begin 1987, de volle laag over zich heen: hij zou de feiten verdraaien, het Sowjetsysteem belasteren, de rijke koelakken verdedigen en ga zo door. Wie dit zeiden waren vooral oudere mensen. Zij meenden (en menen nog steeds) dat de jaren dertig een glorierijke tijd was geweest voor het Sowjetsysteem. Stalin had afgerekend met de rijke hereboeren en het land in recordtempo tot een geïndustrialiseerde mogendheid van wereldformaat gemaakt.

Veel jongere mensen die de jaren dertig niet meegemaakt hebben reageerden vooral met- ongeloof. Dat er zo'n terreur had geheerst en zoveel slachtoffers waren gevallen in die jaren wisten ze niet. Voor het lezen van Mozjajev's roman wisten zij eigenlijk niets over de jaren van de collectivisatie.

Mozjajev laat echter niets heel van het stalinistische sprookjeswoord. Zijn opvatting bleek tijdens het congres in Amsterdam nog maar eens al te duidelijk toen een jonge marxist de politiek van het Sowjet-regiem in de jaren dertig wilde verdedigen. Een zeer boze Mozjajev beklom daarop het spreekgestoelte en wreef de jongeman eens stevig onder de neus wat dat het Russische volk, waarvan hij, Mozjajev, deel uitmaakt, wel niet gekost heeft.

Liefst weinig regels

Minstens even kritisch in zijn beoordeling van de Sowjeteconomie toonde zich de derde gast op het congres, de journalist Anatoli Streljany. Streljany geldt als een van de meest vooraanstaande kenners op het gebied van de landbouw. Daarnaast is hij een voorstander vön Gorbatsjovs politiek van "perestrojka', alleen is hij ongeduldiger en radicaler dan de leiding in Moskou graag zou zien.

Hem kunnen 'perestrojka' en 'glasnost' niet snel genoeg gaan. Hij wil onder andere totale afschaffing van de censuur en een verregaande democratisering en liberalisering op economisch gebied. Met name voor de landbouw wil hij een zo groot mogelijke verzelfstandiging van kleine gezinsboerderijen.

Regels van bovenaf moeten er zo weinig mogelijk zijn. De bureaucratie moet rigoureus ingedamd worden en niet de kans gegeven worden de vernieuwingen in de landbouw te verstikken met duizenden nieuwe regels en andere dwingende voorschriften. „Immers", zo zei hij. „alles waar de bureaucratie zijn vinger op legt gaat ten gronde".

Persoonlijke uitbrander

Zijn liberale opstelling bracht hem nogal eens in botsing met het Kremlin. Als redacteur van het literaire tijdschrift. Novy Mir heeft hij vorig jaar een aantal zeer kritische artikelen laten publiceren waaronder een aanval op het gesjoemel van staatsinstellingen met economische groeicijfers. Daarbij wordt de economische groei steeds beter voorgesteld dan die in werkelijkheid is. Naar verluidt kreeg hij hiervoor een persoonlijke uitbrander van Gorbatsjov. Ook een aantal uitspraken gedaan aan de. Moskouse universiteit over persvrijheid en democratisering is hem erg kwalijk genomen. Nu werkt hij niet meer bij Novy Mir, maar toch laat hij zich nog geregeld horen.

Geen hoeraverhalen

Opvallend was dat juist hij zich op dit moment, nu er zoveel zorg is over de komende partijconferentie in Moskou en de kracht van de conservatieve vleugel in de communistische partij, zo gematigd toonde. Tijdens zijn rede haalde hij weliswaar uit naar de conservatieven en wees ook aan waar ze in de Sowjetmaatschappij zitten (meestal wordt dat niet gedaan), maar hij toonde zich niet al te ongerust over hen.

Streljany meent dat er weliswaar verzet is tegen de vernieuwingen en dat ook op economisch gebied nog lang niet alles glad zit, maar op het ogenblik kan over bijna alles gepraat worden en kunnen zaken door overleg worden opgelost. Hij . koestert vrij hoge verwachtingen van de democratisering in de Sowjet-Unie. Het is te hopen dat dat terecht is.

In totaal waren er vier gasten uit Moskou op het congres in Amsterdam. De vierde gast was Vjatjeslav Kondratjev. Hij houdt zich niet zozeer met de hedendaagse problematiek bezig als wel met het schrijven van prachtige verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Zijn verhalen treffen door hun echtheid en menselijkheid. Bij hem is er^niets te vinden van de gebruikelijke hoerastemming en gemaaktheid waarin zovele andere Sowjet-schrijvers uitblinken. Jammer genoeg is echter geen van zijn verhalen in het Nederlands vertaald.

Wie meer wil weten over de genoemde schrijvers en hun werk zij het boekje "Sovjetliteratuur en Werkelijkheid" aanbevolen (te bestellen bij het Oost Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen