Onafhankelijk Litouwen: begin van het einde van de Sowjet-Unie ?
Baltische republiek neemt op grond van vooral emotionele overwegingen een sprong in het duister
MOSKOU - Sinds 11 maart —om precies te zijn vanaf 11 uur 's avonds die dag—bestaat er weer een onafhankelijke republiek Litouwen. Vijftig jaar Litouwse Socialistische Sowjet-republiek zijn voorbij. Eens, maar niet weer, zo vinden de Litouwers bijna unaniem.
In het kersverse Litouwse parlement —de verkiezingen zijn net achter de rug- was er niet één volksvertegenwoordiger die tegen de afscheiding stemde: geen Litouwer, geen Pool, maar ook geen Rus. Van de 133 gedeputeerden waren er slechts zes die geen stem uitbrachten en drie die niet aanwezig waren. Allé overigen stemden voor onafhankelijkheid.
Hoe het verder, moet, daarover hebben de meesten nog niet al te diep nagedacht. Dat was op het moment van stemming, hoe belangrijk ook, van later zorg. Emotionele overwegingen gaven de doorslag. Gewoon eindelijk los van de Sowjet-Unie wil men, hoe eerder hoe liever.
Speelbal
De eerste onafhankelijke republiek Litouwen ontstond in 1918, uit de ashopen van het tsaristische Rusland. Sinds de dertiende eeuw was er geen sprake meer geweest van een onafhankelijk Litouws gebied. Lange tijd heeft het deel uitgemaakt van het Poolse koninkrijk, dat in de loop der eeuwen driftig heen en weer is geschoven op de kaart, en sinds de eerste Poolse deling in 1772 behoorde het toe aan de Russische tsaar (destijds nog de tsarina — Catharina de Grote was een van de initiatiefnemers van de Poolse deling).
Na de Eerste Wereldoorlog en de val van tsaristisch Rusland zagen de Litouwers (en ook de Letten en Esten) hun kans schoon en riepen ze de onafhankelijke republiek Litouwen uit. Dat was op 16 februari 1918.
Een lang en gelukkig leven was het kleine landje echter niet beschoren. Nog maar nauwelijks waren ze onafhankelijk, of ze moesten al weer tegen de Russen vechten, maar dan ditmaal tegen de bolsjewieken. Die wilden wel het oude Rusland kwijt, maar niet de bezittingen ervan.
Toen zij afgeslagen waren, kwamen de Polen. Die hadden ook een oogje op de jonge republiek, eens deel van Polen. Aan hen verloren de Litouwers al snel de hoofstad Vilnius met het omliggende gebied. Vilnius bleef tot 1939 in Poolse handen. Verder waren er nog slepende grenskwesties als die om de stad Klaipeda, beter bekend als het Duitse Memel.
Fascistische dictatuur
Ook binnenlands ging het slecht. Tot 1926 bestond er een democratisch bewind, maar toen werd een rechts-nationalistische coup gepleegd. Er werd een fascistische dictatuur gevestigd met een eenpartijsysteem. Burgerlijke vrijheden bestonden alleen nog maar oppapier. Dat lijkt dan ook de reder waarom het Litouwse parlement deze week de oude grondwet uit 1938 weer in werking heeft gesteld, maar ook bijna onmiddellijk weer als verouderd heeft opgeschort en vervangen door een tijdelijke grondwet.
Economisch ging het zo slecht dat in die jaren tienduizenden Litouwers hun land ontvluchtten naar de Verenigde Staten. In 1939 was het helemaal gedaan met de Litouwse republiek. Toen vielen Stalins troepen de Baltische staten binnen. Na hen geselden achtereenvolgens de Duitsers en weer de Sowjets het gebied.
Onder Stalin
Vooral na 1945 kregen de Litouwers het zwaar te verduren onder het stalinistische regime. Bij honderdduizenden werden ze gedeporteerd naar Siberië, ze werden onderdrukt of vermoord. Kleine groepen "woudbroeders" voerden nog een aantal jaren een verbeten guerrillaoorlog tegen de invallers, maar veel mocht dat niet baten.
Ook na Stalins dood bleef de Sowjetpolitiek tegenover Litouwen in grote lijnen dezelfde. De ergste repressie verdween, maar onderdrukking van nationalisme en de russificatie gingen gewoon door. Litouwen was en bleef stevig ingeklemd binnen de Sowjetgrenzen tot de komst van Michail Gorbatsjov als sterke man in Moskou. Hij zelf gaf de Litouwers weliswaar geen onafhankelijkheid —hij noemde de Litouwse onafhankelijkheidsverklaring onlangs zelfs „illegaal en onwettig"- maar hij hielp toch de voorwaarden scheppen voor het uittreden van de Litouwers.
Het is een gebeurtenis zonder precedent. Voor zowel tsaren als Sowjetpartijleiders werd het als een onvergeeflijke fout gezien om een gebied, dat eenmaal binnen de Russische grenzen lag, weer te laten schieten. En dan laat Gorbatsjov de Litouwers zo maar gaan op 11 maart 1990? Gezien hun verleden met het Sowjetregime is het geen wonder dat de Litouwers hun kans grijpen. Maar de vraag is: Hebben ze een kans om werkelijk van Moskou los te komen en een onafhankelijk bestaan te leiden?
Kansen
De Litouwers zelf denken van wel. Ze menen dat ze, eenmaal geheel vrij van het verstikkende Sowjetsysteem, weg van de bureaucratie en de centraal geregelde economie, een veel betere kans maken om straks de wereldmarkt op te kunnen. Litouwen zelf heeft nauwelijks grondstoffen, of andere deviezenbronnen waar men elders in de wereld belangstelling voor heeft, maar de bewoners van het kleine landje aan de Oostzee menen dat ze toch een aardig potentieel hebben om straks een redelijk welvarende natie te worden.
Ze wijzen op het tamelijk hoge ontwikkelingspeil van de bevolking, de lage lonen, het feit dat men met redelijk moderne produktiewijzen bekend is en dat de landbouw ook nog enorme mogelijkheden heeft tot verdere ontwikkeling. Maar het klinkt niet allemaal even overtuigend. Dat weten ook de Litouwers zelf heel goed. Zoals gezegd, speelde een koele afweging van de economische voors en tegens ook niet de voornaamste rol.
Zinkend schip
Duidelijk is echter wel dat, als de onafhankelijkheid echt haar be-, slag krijgt en alle banden met Moskou worden afgesneden, ze dan in hetzelfde bootje zitten als de Polen, Tsjechoslowaken en al die andere pas vrij geworden Oosteuropese volken. Ze moeten dan concurreren met al die andere nieuwelingen op de vrije markt. Daarom hopen de Litouwers nu maar op een snelle erkenning door het Westen, zodat de weg vrij is voor hulpgelden daar vandaan.
De belangrijkste argumenten om uit de Sowjet-Unie weg te gaan zijn dat men af wil van de bezetter, en een eind wil aan de russificatie en de aanhoudende toestroom van Russische emigranten. Nu is de Litouwse bevolking nog voor goed 80 procent Litouws, maar als de Russische emigratie door zou gaan, verkeerde men snel in een zelfde situatie als de Esten en Letten. Die zijn bijna een minderheid in eigen land en zouden helemaal niets meer te zeggen hebben als ook niet zij heel hard aan de bel hadden getrokken.
„Bovendien hebben wij het nu nog redelijk welvarend" (althans, naar Sowjetmaatstaven), zo menen de Litouwers. Ze hebben geen zin om met het zinkende schip van de Sowjeteconomie nog verder naar beneden getrokken te worden. Weliswaar is vorig jaar november door Moskou de wet op de economische autonomie van de Baltische staten aangenomen, maar zolang deze staten deel uitmaken van het Sowjetgeheel, kunnen ze zich toch niet geheel aan het centraal geleide mechanisme onttrekken.
Moskou had bovendien het voorrécht voor zich opgeëist zelf baas te blijven over industrieën en diensten die „van vitaal belang" zijn voor de hele Sowjet-Unie. Zo zou Moskou de zeggenschap houden over een aantal grote defensie-, elektronicaen machinefabrieken, waaronder bij voorbeeld een grote fabriek waar brandstofpompen worden gemaakt voor vrijwel alle landbouwtractoren in de Sowjet-Unie en zou het de verdiensten van met name de havenactiviteiten in Klaipeda kunnen blijven doorsluizen naar Moskou.
Litouwse communisten
„Nee", zeiden de Litouwers tegen deze plannen. Ze wilden een grotere onafhankelijkheid, en dat niet alleen op economisch gebied. Met name het volksfront Sajoedis, de eigen lokale variant van Solidariteit, fungeerde daarbij als de drijvende kracht. Het kwam de laatste jaren met steeds verder gaande eisen richting volledige onafhankelijkheid en kreeg daarbij de steun van bijna alle Litouwers. De recente verkiezingen werden dan ook volledig door Sajoedis gewonnen.
Maar ook de Litouwse Communistische Partij (LCP), onder leiding van inmiddels oud-president Algirdas Brazauskas, was niet tevreden met de Moskouse voorstellen. De LCP scheidde zich op 20 december van het vorige jaar zelfs formeel af van de Moskouse moederpartij, om ook een eigen onafhankelijke partij te vormen. De opstelling van de Litouwse communisten werd door twee overwegingen ingegeven.
Ze wilden enerzijds echt meer vrijheid voor hun republiek, maar moesten ook de populariteitsslag aan met Sajoedis. Vorig jaar nog was Brazauskas de populairste Litouwse politicus, maar toch heeft de bevolking nu genoeg van de communisten. Ze vertrouwen de LCP niet meer en lieten hen bij de laatste verkiezingen een verpletterende nederlaag lijden. Ook namen ze het Brazauskas kwalijk dat hij niet voor een volledige onafhankelijkheid van Moskou is.
Haastige stappen
In zijn plaats werd dan ook Vytautas Landsbergis, de leider van Sajoedis, als nieuwe president gekozen van de onafhankelijke republiek. De snelheid waarmee na de verkiezingen de onafhankelijkheidsverklaring is gekomen is deels te verklaren door de overwinning van Sajoedis, maar vooral ingegeven door de wens de presidentsverkiezingen in Moskou voor te zijn. Gorbatsjov zou als nieuwe president met grotere bevoegdheden straks zijn veto over een Litouwse afscheiding kunnen uitspreken, maar dan moest hij wel eerst verkozen zijn.
Duidelijk om erger te voorkomen reageerde Moskou weliswaar sterk afkeurend, maar toch ook erg terughoudend op de Litouwse onafhankelijkheidsverklaring. President Gorbatsjov en anderen in Moskou hebben reeds bij eerdere gelegenheden te kennen gegeven onoverkomelijke bezwaren te hebben tegen de Litouwse stap. Het zou andere republieken het sein kunnen geven nu ook uit de unie te stappen. Georgië heeft de Russische annexatie van 1922 ook al onwettig verklaard en in Estland, Azerbeidzjan, Armenië, Moldavië, ja, in alle Sowjetrepublieken kan nu het gevaar voor afscheiding plots de kop opsteken.
Bovendien heeft Gorbatsjov de Baltische republieken, dus ook Litouwen, nodig om als paradepaardjes voor zijn tot nog toe steeds falende perestrojka te functioneren. De Baltische landen hebben niets voor niets zo veel meer economische vrijheden gekregen, redeneert men in Moskou. Zij moeten eerst overschakelen naar een markteconomie.
Russische stok
Het bleef echter niet bij verklaringen en smeekbeden van: „We hebben je zo nodig. Ga alsjeblieft niet weg". Moskou hanteert de methode van de wortel en de stok. Het probeert ook aan te tonen dat Litouwen het niet zonder de Sowjet-Unie stellen kan.
Litouwen heeft zelf geen jgrondstoffen. Het krijgt nu olie en andere benodigdheden aangevoerd uit de Sowjet-Unie, tegen een prijs die een behoorlijk eind onder de wereldmarktprijs ligt. Er kan bovendien in roebels worden betaald. Ook veel halffabrikaten en andere produkten krijgen de Litouwers nu uit de Sowjet-Unie. Het land ontvangt momenteel meer dan het teruglevert aan Moskou.
Ook Litouwen geeft dat toe. Het is de Russische stok achter de deur. „Als jullie los willen van ons, dan zullen jullie voor de geleverde materialen ook de volle prijs moeten neertellen, en dat bovendien in harde valuta", zo dreigde Gorbatsjov bij zijn bezoek aan de republiek, begin januari.
Aan die wereldmarktprijzen tillen de Litouwers niet al te zwaar. Die hadden ze na 1991, wanneer er in de Sowjet-Unie een industriële prijshervorming komt, toch moeten betalen. Maar de betaling in valuta komt harder aan. Beide maatregelen samen zullen volgens berekeningen het bruto nationaal produkt van Litouwen met 10 procent doen dalen.
Herstelbetaling
Ook kan Moskou de afname van Litouwse produkten wel eens gaan herzien. De Litouwse produkten vinden nu gretig aftrek op de Sowjetmarkt. Daar is gebrek aan alles en wordt wel afgenomen. Maar de produkten hebben niet de kwaliteit die de wereldmarkt eist. Zonder de Sowjet-Unie als koper kan Litouwen wel eens met een heleboel onverkoopbare waar blijven zitten. Het Westen zit niet te springen om radio's, computers of electrische huishoudelijke apparaten van Sowjetstandaard te springen, zelfs niet al komen ze uit Litouwen. Ook Oost-Europa wil ze straks niet meer.
Moskou heeft verder toegezegd dat er eisen tot herstelbetaling en schadevergoeding zullen komen om de verloren Russische investeringen te compenseren. Er worden bedragen genoemd van rond de 20 miljard roebel. Moskou kan Litouwen economisch de keel dichtknijpen als geen compromis over een bepaalde mate van verder samenwerken meer mogelijk blijkt. Dat zal hoe dan ook voor veel Litouwse nationalisten als een ontnuchtering komen. Maar daar is het de Russen ook om bedoeld. Het moet andere republieken tot waarschuwing dienen dat men niet zo maar ongeestraft weg kan gaan, zelfs al grijpt Moskou niet militair in.
Interne problemen
Behalve met de economie zal een onafhankelijk Litouwen intern ook nog de nodige andere problemen hebben te overwinnen. Zo moet er een goede manier van samenleven
worden gevonden met de niet-Litouwers. De meerderheid van de 3.690.000 inwoners is dan Litouws, maar twintig procent niet. Een goede 7 tot 8 procent, 260.000 mensen, is van Poolse origine. Ongeveer evenveel mensen zijn van Russische afkomst en dan zijn er nog kleiner groepen Wit-Russen, joden en andere nationaliteiten.
De Russische minderheid is merendeels tegen de afscheiding, ja er woedend over. Afgezien van een minderheid die wel sympathie heeft voor Sajoedis vreest de meerderheid straks te worden achtergesteld, gediscrimineerd en misschien wel weggedreven.
Conservatieve communisten spelen op die vrees in en hebben een belangrijk deel van de Russen bijeen gekregen in de zeer behoudende arbeidersorganisatie Edinstvo (Eenheid). Vooral onder de fabrieksarbeiders zijn de Russen sterk vertegenwoordigd. Ze zijn destijds willens en weten naar Litouwen gehaald om uit de grond gestampte industrieën van personeel te voorzien.
Poolse minderheid
De Poolse minderheid vindt de onafhankelijkheid zo mogelijk nog moeilijker. Op grond van ervaringen in het verleden is de Pools-Litouwse relatie nogal moeilijk te noemen en de Litouwse Polen zijn vanouds een achtergebleven en gewantrouwde groep. Als straks na de onafhankelijkheid oude grenskwesties met Polen als die rond Klaipeda en Vilnius weer opspelen worden zij misschien weer de gebeten hond. Gelukkig heeft de regering Mazowiecki verklaard de Poolse oostgrens als vastliggend te beschouwen —wat een ironie trouwens dat Polen bang is voor een opschuivend Duitsland, terwijl Litouwen, en straks misschien andere delen van de Sowjet-Unie, bang zijn voor een opschuivend Polen. Maar grenzen zijn er in Oost-Europa om betwist te worden en nationalisme viert hoogtij.
Grenskwesties zal Litouwen hoe dan ook houden, want ook de Sowjet-Unie doet nog aanspraken gelden op Klaipeda, een voor de Russen belangrijke havenstad waarin veel geld is gestoken. Bovendien is er straks het probleem Kaliningrad, het oude Königsberg. Nu is het van de Sowjet-Unie. Maar hoe moet men het straks bereiken als dat oude Pruisische gebied door Litouwen van de rest van de SowjetUnie wordt gescheiden, via een corridor?
Met dit laatste hebben de Litouwse Polen niets te maken, maar wel willen ze graag meer zekerheden in een van nationalisme zinderend Litouwen. De Polen zijn, zoals gezegd, een arme, onderontwikkelde groep die voornamelijk op het platteland leeft. Moskou heeft verder toegezegd dat er eisen tot herstelbetaling en schadevergoeding zullen komen om de verloren Russische investeringen te compenseren. Er worden bedragen genoemd van rond de 20 miljard roebel. Moskou kan Litouwen economisch de keel dichtknijpen als geen compromis over een bepaalde mate van verder samenwerken meer mogelijk blijkt. Omdat de Poolse taal dicht bij het Russisch ligt, spreken ze eerder Russisch dan Litouws. Dat is ook de reden dat ze bezwaar hebben gemaakt tegen Litouws als staatstaal. In een nieuw Litouwen willen de Polen niet helemaal verloren raken en ze eisen daarom erkenning voor en meer onderwijs in hun eigen taal. Ook willen ze meer culturele rechten.
Ze hebben zelfs actie gevoerd voor de vorming van autonome Poolse rayons (districten), om zo hun rechten beter te kunnen verdedigen. In de rayons van Vilnius en Salcininkai vormen ze ruim tweederde van dé bevolking. In twee andere rayons is hun aandeel in de bevolking boven de 30 procent.
Die actie was tegen het zere been van de Litouwers. Autonome gebieden, en dan ook nog een waarin de hoofdstad ligt! Herinneringen aan de Poolse bezetting van Vilnius in de jaren twintig en dertig kwamen weer naar boven en op het gevaar af de Polen te behandelen zoals de Litouwers de Russen er van beschuldigen dat zij hen behandelden, wijzen ze de Poolse eisen resoluut van tafel.
Toch zal de regering in Vilnius een "modus vivendi" moeten vinden met haar minderheden. Als men recht wil hebben op onafhankelijkheid kan men het zich zeker niet veroorloven een exclusief Litouwse politiek te voeren.
Onderhandelingen
Duidelijk is dat er voor een onafhankelijk Litouwen nog heel wat problemen te overwinnen zijn: met de economie, de minderheden, met Moskou en Polen en dan moet men natuurlijk ook nog zien een echte democratie op te bouwen. De bevolking is vastbesloten daarvoor zijn beste krachten in te zetten.
Waarschijnlijk zal zelfs Moskou hen het voordeel van de twijfel geven en hen laten gaan, zij het op bepaalde voorwaarden. Gorbatsjov heeft de onafhankelijkheidsverklaring dan wel onwettig genoemd en gezegd niet te willen onderhandelen met de Litouwers, maar naar verluidt is Moskou achter de schermen toch al druk met de jonge republiek aan het onderhandelen. Beide partijen hebben er voordeel bij om toch een aanvaardbare manier van samenleven te vinden.
Begin Van het einde
Als het afscheidingsproces vreedzaam blijft verlopen zullen ze hoe dan ook nog lang niet van elkaar af zijn, zelfs al zouden ze het willen. Een boedelscheiding kost jaren. Litouwen kan daarbij om economische redenen nog niet zonder de Sowjet-Unie. Al was het alleen maar vanwege het afzetgebied. Het land kan de economie niet van de ene dag op de andere dag 180 graden draaien.
De Sowjet-Unie kan omwille van de perestrojka en het bijeenhouden van de unie niet zonder Litouwen. Geruchten gaan nu dat men probeert een soort finlandisering te bereiken voor Litouwen, met een vrij grote mate van onafhankelijkheid, maar toch ook met behoud van een speciale band met Moskou. Mogelijk is ook een soort federatief verband.
Een terug naar voor 11 maart zit er echter niet meer in. Litouwen is misschien niet voor Moskou, maar wel voor de Sowjet-Unie, voor het systeem, verloren. In breder perspectief lijkt de Litouwse stap onmiskenbaar het begin van het einde van de Sowjet-Unie.
Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt
voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen,
vragen, informatie: contact.
Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing.
Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this
database. Terms of use.
Bekijk de hele uitgave van maandag 19 maart 1990
Reformatorisch Dagblad | 12 Pagina's

Bekijk de hele uitgave van maandag 19 maart 1990
Reformatorisch Dagblad | 12 Pagina's