Catastrofale naoorlogse situatie dwong Westen tot samenwerking
1945. Het einde van de Tweede Wereldoorlog was daar. Eindelijk was Duitsland verslagen. Dat Europa in puin lag, deerde weinigen. De juichstemming sloeg echter om, toen bleek hoe catastrofaal de oorlog was geweest. De verwoestingen waren verschrikkelijk en de economie zat volledig aan de grond. Ook bleek dat er nauwelijks goede plannen bestonden voor de herinrichting van het naoorlogse Europa. In de zomer van 1945 kon de balans van vijfjaren oorlogvoering worden opgemaakt. De verliezen aan mensen en materieel waren enorm. Het ergst was de Sowjet-Unie er aan toe. Er waren 20 miljoen doden te betreuren, dat is 40 procent van alle oorlogsslachtoffers. Vijfentwintig miljoen mensen bleken dakloos. Landbouw en industrie waren geruïneerd. Verkeer was nauwelijks mogelijk: 65.000 kilometer rails waren opgebroken, 4100 stations verwoest, 36.000 postkantoren verdwenen, 90.000 kilometer verkeersweg en 90.000 bruggen verleden tijd.
In Duitsland was de situatie nauwelijks beter. Het land was vernield, bezet en verdeeld. De geallieerde bommentapijten hadden hun werk gedaan. In heel Keulen waren nog 300 onbeschadigde woningen te vinden. De bevolking huisde er in krotten, kelders en bunkers. De industriële produktie in Duitsland en Italië in 1945 beliep geen kwart van die in 1939. Andere landen vertoonden treffende overeenkomsten. De door Duitsland bezette gebieden waren leeggezogen en hadden kortere of langere tijd in de frontlinie gelegen. In Nederland en België bedroeg de industriële voortbrenging nog 30 procent van die in de vooroorlogse periode.
Balans
Toch was het beeld niet in heel Europa gelijk. De neutrale landen Zwitserland en Zweden hadden enigszins kunnen profiteren en golden in 1945 als rijk. Ierland, Spanje en Portugal hadden nauwelijks aan de oorlogshandelingen deelgenomen. Ze kenmerkten zich echter door verouderde economische structuren waardoor de opbloei werd belemmerd. Engeland was niet bezet geweest, maar had zich geweldige inspanningen moeten getroosten en zich enorm in de schulden gestoken om de oorlog te kunnen volhouden. Voorlopig werd het economisch herstel vertraagd door de aarzeling van de Amerikanen'opnieuw grote hoeveelheden geld in Europa te steken. De oorlog had hen reeds 46 miljard dollar gekost; men vond het welletjes. President Truman maakte enkele dagen na de Duitse capitulatie een abrupt einde aan de Leen- en Pachtwet, het hulpprogramma voor de vijanden van Hitler. Vooral Engeland en de Sowjet-Unie hadden er vruchten van geplukt. Schepen die nog met hulpgoederen onderweg waren, werden zelfs teruggeroepen.
Geen blauwdruk
In 1943 waren de Amerikaanse president Roosevelt en de Britse premier Churchill overeengekomen dat ze Hitler eventueel tot in het hart van Duitsland zouden verslaan. Ze zouden slechts met één ding tevreden zijn, en dat was een onvoorwaardelijke overgave. Onvoldoende hadden ze nagedacht over het feit dat er direct na de verdrijving van het nazi-regime in Midden-Europa een machtsvacuüm zou ontstaan. Er werden geen plannen ontwikkeld voor de vulling van die leegte. Voorlopig eisten de gevechtshandelingen alle aandacht op.
Pas tegen het einde van de oorlog werd de zaak actueel. De idealistische Roosevelt hoopte op een democratische en veilige wereld voor iedereen. Een organisatie als de Verenigde Naties zou in de toekomst elke inbreuk daarop moeten uitsluiten. Een open wereld zou gunstig zijn voor de Amerikaanse economie. De Amerikaanse industrie zou verzekerd zijn van grondstoffen en afzetmarkten. In Roosevelts visie was er daarom geen plaats voor een Europa waarvan de landen door een onderlinge band zouden zijn verenigd. Hij hoopte namelijk de Sowjet-Unie voor zijn ideeën te winnen.
Herbouw
Europese samenwerking zou Rusland weleens argwanend kunnen maken. Stalin had zich in de oorlog een trouw bondgenoot van de geallieerden getoond en het Russische leger had het leeuwedeel van de oorlogsoperaties tegen Duitsland voor zijn rekening genomen. Roosevelt meende zelfs dat het Sowjetcommunisme zich tijdens de oorlog in democratische richting had ontwikkeld. Hij was daarom tot grote toegeeflijkheid tegenover de Sowjets bereid. Stahn zelf had voornamelijk belangstelling voor de veiligheid en de herbouw van de Russische staat. Voorkomen moest worden dat de Duitsers voor een derde maal in de twintigste eeuw de Sowjet-Unie zouden kunnen binnenvallen.
De Russische leider eiste daarom • een veiUgheidsgordel van Ruslandvriendelijke staten aan dè westgrens van zijn rijk. Ook verlangde hij royale Duitse herstelbetalingen. Roosevelt toonde alle begrip. Churchill was wat cynischer. Ondanks het feit dat Engeland door zijn geringere militaire en economische capaciteit tot een soort semi-afhankelijkheid van de Verenigde Staten was gebracht, stelde hij zich onafhankelijk van de Amerikaanse president op. Hij dacht meer in termen van machtspolitiek en meende Europa te moeten verdelen in invloedssferen. Zeker toen de Russen helemaal oprukten naar Berlijn.
Europese plannen
Ook in Europa zelf werd gedacht en gesproken over de toekomst. In kringen van het verzet in geheel Europa was men diep onder de indruk van Hitlers successen in 1940. De afzonderlijke landen bleken geen enkele weerstand te kunnen bieden aan de Duitse legers. Europese samenwerking leek geboden. Alleen dan zou vrede kunnen worden gegarandeerd. Ook zou een dergelijke samenwerking beter het hoofd kunnen bieden aan een economische crisis, zoals die zich in de jaren dertig had voorgedaan. De armoede en werkloosheid van die periode stonden bij velen nog vers in het geheugen gegrift.
Toch hebben deze ideeëji nauwelijks tastbare resultaten opgeleverd. De eerste zorg van een verzetsorganisatie lag immers in het bemoeilijken van de Duitse bezetting en de bevrijding van het eigen land. Pok was het voor de verzetsorganisaties in de verschillende landen niet gemakkelijk contacten te onderhouden. Er ontstond weinig onderlinge samenwerking. En vele oprechte verzetsstrijders zagen na de Duitse capitulatie hun taak als afgerond. Daarmee was het veelal met hun invloed gedaan.
De regeringen in ballingschap —veelal zetelden die in Londen— waren in Europese samenwerking niet geïnteresseerd. Ze wensten vooral het herstel van de eigen regering in een zelfstandige staat. Bij hun terugkomst in het vaderland stonden ze voor immense problemen. Al hun aandacht en energie gingen daaraan op.
Het op gang brengen van de voedselvoorziening, het verkeer en de industrie leek het best te realiseren binnen de eigen nationale staat. Alleen Nederland, België en Luxemburg gingen vrij spoedig over tot een economisch samenwerkingsverband: de Benelux. Voor het overige bleven ideeën over meer Europese integratie beperkt tot gesprekken en bijeenkomsten binnen particuHere clubs.
Koude Oorlog
Omdat er aan het einde van de oorlog nauwelijks eenstemmige en deugdelijke plannen voor de herinrichting van Europa bestonden, zou de toekomst van het werelddeel worden gedicteerd door de actuele politieke ontwikkelingen. De Europese landen kregen hun handen vol aan herstel en wederopbouw.
Ondertussen brak de wereld in stukken. De Verenigde Staten en ook Rusland waren sterker uit de oorlog gekomen dan ze erin waren gegaan. Hun gelegenheidsbondgenootschap tegenover Hitler hield geen stand. De nieuwe supermachten beschuldigden elkaar van schending van de onderlinge afspraken uit de Tweede Wereldoorlog en kwamen lijnrecht tegenover elkaar te staan. De Russen brachten de landen binnen hun invloedssfeer — gebruikmakend van de communistische minderheden ter plaatse— een voor een onder een communistisch bewind.
Hun methode verschilde per staat, maar het resultaat was steeds hetzelfde. Alle Oosteuropese landen werden omgevormd tot volksdemocratieën, waarin de communisten de invloed van andere partijen en ideeën volledig uitschakelden. De Amerikanen toonden zich geschokt. Was er niet afgesproken dat de Oosteuropese volkeren enige zeggenschap over hun eigen toekomst zouden krijgen? Ook vonden de Amerikanen dat de Russen te veel invloed opeisten in Turkije en Iran. En woedden er in Griekenland en in China geen burgeroorlogen die door communisten werden aangesticht?
Amerikaans antwoord
Sinds april 1945 hadden de Verenigde Staten een nieuwe president. Een jaar na zijn aantreden deelde de rechtlijnige Truman mee dat hij geen vijf of tien jaar nodig had om vast te stellen dat de Sowjet-Unie uit was op wereldheerschappij. Hij was niet van plan de Sowjets langer te vertroetelen en ging over tot een tegenoffensief.
Op 12 maart 1947 richtte Truman zich in een bergemd geworden boodschap tot het Amerikaanse Congres. „Ik ben van oordeel", zo verklaarde de president, „dat de politiek van de Verenigde Staten erop gericht moet zijn om steun te verlenen aan vrije volkeren, die zich verzetten tegen pogingen om hen te onderwerpen of dat nu is door gewapende minderheden of door druk van buitenaf". Over zijn werkelijke bedoelingen liet hij geen enkele twijfel bestaan: „De Sowjet-Unie moet begrijpen dat wij ons allen verzetten tegen elke nieuwe uitbreiding van de Sowjetheerschappij".
Het nieuwe Amerikanse beleid zou spoedig leiden tot een definitieve breuk tussen de communistische en de "vrije" wereld in en buiten Europa. Vrij spoedig reeds werd aan Trumans verklaring inhoud gegeven.
Marshall-plan
In de eerste jaren na de oorlog bleek dat de verschillende Europese landen hun ontzaglijke materiële, economische en financiële problemen nauwelijks de baas konden. De Amerikanen vreesden dat dat wel eens de ondergang zou kunnen betekenen voor de democratische regeringen van Frankrijk en Itahë, waar grote communistische partijen actief waren. Inhakend op de nieuwe politiek van Truman trad de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, generaal Marshall, handelend op. Hij kondigde een plan aan voor verstrekkende financiële en economische hulp. In principe was de hulp niet tegen een of andere staat of systeem gericht. Ze was bedoeld voor de strijd „tegen de honger, de armoede, de wanhoop en de chaos". Daarom was ze ook voor elk Europees land beschikbaar. Er gold slechts één voorwaarde. De verdeling van de Amerikaanse hulp. De Verenigde Staten weigerden om met de Europese regeringen afzonderlijk te onderhandelen over de herstelprogramma's. Er diende een gezamenlijk Europees standpunt te worden geformuleerd over de distributie van de gelden en de leningen. Dit werd het begin van een werkelijke Europese samenwerking.
Aanbod
Aan de eerste onderhandelingen nam de Sowjet-Unie nog deel. Maar ze zag in aanvaarding van de Amerikaanse steun en de daarbij gestelde voorwaarde een bedreiging voor haar onafhankelijkheid. Ze trok zich daarom terug. Ook aan de Oosteuropese'landen verbood Stalin zich in te laten met het Amerikaanse aanbod. Op 12 juni 1947 kwamen te Parijs alle Westeuropese landen, behalve Spanje, bijeen. Over een periode van vier jaar werd aan hen een bedrag van 13.368 miljoen dollar ter beschikking gesteld. De Amerikaanse steun miste haar uitwerking niet. In snel tempo kon West-Europa worden herbouwd. In 1950 reeds bereikte de produktie het niveau van het eerste oorlogsjaar. Daarna ging het steeds verder bergopwaarts. In het Oostblok verliepen de ontwikkelingen tegengesteld. De Duitse Oostzone diende de door Rusland geëiste herstelbetalingen op te brengen. De overige Oosteuropese economieën werden eveneens ingeschakeld bij de wederopbouw van de Sowjet-Unie.
In 1949 werd door de Russen de Comecon opgericht. De organisatie had tot doel de Oostbloklanden in economisch opzicht op elkaar af te stemmen.
Betekenis
De betekenis van het Marshallplan voor de Europese samenwerking kan moeilijk worden overschat. Het plan bevorderde een Europese samenwerking zonder de Sowjet-Unie en mèt de Verenigde Staten. De EuropeesAtlantische samenwerking zou concreet en definitief zijn vorm krijgen in de te Parijs gevestigde Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES). In deze organisatie vond het overleg over het Europese herstelprogramma plaats.
Voorlopig bleef de samenwerking beperkt tot economisch terrein. Aan politieke integratie was men nog niet 'toe. De besluitvorming werd dan ook overgelaten aan de Raad van zestien ministers, die alleen beslissingen konden nemen bij eenduidigheid van de stemmen. De nationale onafhankelijkheid werd nog nauwlettend in het oog gehouden. Desondanks was de OEES het eerste Europese platform waarop in gezamenlijkheid beslissingen werden genomen.
Na verloop van tijd bleek dat economische samenwerking als vanzelf politieke samenwerking met zich mee moest brengen. Daarvoor werden nieuwe instituten in het leven geroepen.
Kominform
De Russen besloten tot tegenactie. In het voorjaar werd het Kominform opgericht. Alle communistische partijen werden daarin verenigd. De Oosteuropese landen werden aaneengesloten tot één hecht communistisch blok en de Westeuropese communistische partijen kregen vanuit Moskou hun instructies. Direct daarop braken door communisten georganiseerde stakingsacties uit in Italië en Frankrijk. Uit toespraken van stakingsleiders bleek dat men beoogde de Marshallhulp te ondermijnen.
Ondertussen werd ook de laatse Oosteuropese staat naar communistisch model ingericht. In Tsjechoslowakije maakten de communisten zich in maart 1948 via een staatsgreep meester van de macht. De gebeurtenissen maakten in het Westen diepe indruk. Direct daarna sloten Engeland, Frankrijk en de Benelux te Brussel een militair bijstandsverdrag. Een jaar later al zouden de Verenigde Staten en Canada tot het verbond toetreden. Daarmee was de NAVO geboren. In de kilste jaren van de Koude Oorlog bleek Europa voor zijn politieke en economische stabiliteit en voor zijn militaire veiligheid aangewezen op Amerikaanse steun. De blokvorming in de wereld bracht West-Europa tot economische en later ook tot poHtieke samenwerking. '
De artikelen op deze pagina sluiten aan bij de onderwerpen voor de eindexamens geschiedenis aardrijkskunde, maatschappijleer, economie en biologie voor het voortgezet onderwijs. Ze worden enerzijds geschreven op het niveau van de leerlingen, terwijl de auteur anderzijds het geheh lezersplubliék als doelgroep voor ogen heeft gehad.
Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt
voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen,
vragen, informatie: contact.
Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing.
Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this
database. Terms of use.
Bekijk de hele uitgave van vrijdag 13 september 1991
Reformatorisch Dagblad | 28 Pagina's

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 13 september 1991
Reformatorisch Dagblad | 28 Pagina's