"Aan schaamte is niets mysterieus"

Daar lag dus een uitdaging voor de Amsterdamse psychologe Heleen Terwijn (26). Staatssecretaris Cohen van onderwijs reikte haar gisteravond de Scriptieprijs 1993 uit van Het Parool en de Universiteit van Amsterdam. De prijs bestaat uit een bedrag van 7000 gulden. „Mensen doen heel geheimzinnig over schaamtegevoelens en in wetenschappelijke literatuur wordt schaamte nog steeds gezien als iets mysterieus en iets dat niet te onderzoeken is. Dat wilde ik ophelderen". Het tegendeel is het geval, er is wel onderzoek naar te doen, meent Terwijn. Zelf is ze niet iemand die zich doorlopend erg voor dingen schaamt. „Anders had ik dit onderzoek denk ik niet kunnen doen".

Behoedzaam

Voor haar afstudeerscriptie liet Terwijn 46 mensen praten over hun diepste schaamtegevoelens. Dat kostte wel enige behoedzame voorbereiding. „Ik hield er rekening mee dat mensen het niet prettig vinden om erover te praten". Eerst verspreidde ze honderd oproepen voor het onderzoek via huis- en tandartsen. Daarop kwam slechts één reactie. Vervolgens maakte ze een algemene vragenlijst over emoties en vroeg ze bezoekers van de openbare bibliotheek die in te vullen. Eén vraag ging over schaamte. De laatste vraag luidde of mensen mee wilden doen aan een vervolgonderzoek. Van de 161 respondenten meldde een derde zich daarvoor aan. Pas op het allerlaatste moment kregen ze te horen waarom het ging. In totaal deden 46 mensen mee. „Dat betekende niet dat ze gelijk hun hart uitstorttn. Ik heb ze daartoe in een rustige kamer alleen gelaten met een cassetterecorder". Een man wist zich opeens niets meer te herinneren en een oudere vrouw wilde liever dat de onderzoekster erbij was.

Twintig jaar geleden

Opvallend was dat de meesten praatten over schaamtegevoelens die nog steeds een rol spelen. De een schaamt zich over zijn gedrag toen hij dronken was, de ander voor de levenswijze van haar dochter. Weer anderen schamen zich voor uitspraken, voor hun uiterlijk of voor een periode uit hun leven. „Schaamte verdwijnt niet snel. Het blijkt dat schaamte alles te maken heeft met wat iemand denkt wat anderen over hem of haar vinden. Als je bij voorbeeld iets vervelends hebt gezegd waarover je je later vreselijk schaamt, dan schaam je je weer als je eraan terugdenkt". Met rode wangen kwamen sommige deelnemers, ook diegenen die iets vertelden over twintig jaar geleden, uit de onderzoekskamer.

Schaamte is volgens Terwijn een emotionele reactie op een dreigende afwijzing van anderen. Misselijkheid, duizelig worden en blozen, zijn vaak lichamelijke reacties. De meeste mensen willen ter plekke wel door de grond zakken en onzichtbaar worden.'

Meer dan de helft wil het ook goed maken, maar een kenmerk van schaamte is juist dat men denkt dat dat niet kan. Gevolg is dat veel mensen vervallen in niets doen. „Ik zat daar maar", zegt een geïnterviewde. Achteraf probeerde 70 procent te voorkomen dat ze weer in een dergelijk situatie zouden belanden. Zo gingen drie mensen verhuizen. In één geval hielp dit.

Theorie

In tegenstelling tot de meeste onderzoeken die een stelling willen bevestigen, heeft Terwijn vanuit haar onderzoek een theorie over schaamte ontwikkeld. „Door zich te schamen, kunnen personen symbolisch een band bewaren met hun omgeving. Als iemand zich niet schaamt over zijn gedrag, terwijl dit wel wordt afgekeurd, dan is dat ook een oplossing. Maar de meeste mensen hebben een symbiotische tik of vinden de anderen écht belangrijk. Ze willen bij de groep blijven behoren en zijn bang voor afwijzing. Door het eens te zijn met anderen en je te schamen, blijf je naar je gevoel lid van de groep. Schaamte ontstaat vanuit de behoefte aan groeplidmaatschap. Schaamteloze mensen worden overigens vaak uitgekotst".

De helft van de ondervraagden schaamt zich over iets waarvan ze vinden dat anderen zich er niet voor hoeven te schamen. „Er wordt altijd gedacht dat mensen zich schamen over erge dingen die ze zelf heftig afkeuren. Maar ze reageren op een dreigende afwijzing van hun omgeving. Mensen vragen zich niet meer af wat ze er zelf van vinden. Hun eigen mening raakt ondergesneeuwd".

Schaamte is niet altijd negatief, zegt ze. De helft van de mensen zegt het goed te vinden dat ze zich gingen schamen. Een aanzienlijk aantal was er zelfs blij om. Een jongen die het op een vervelende manier uit had gemaakt met zijn vriendin, realiseerde zich dat jaren later en vindt nu dat hij ervan heeft geleerd. „Het kan als een eye-opener werken".

Mythe

Er heerst volgens de onderzoekster een mythe dat als iemand zich hevig schaamt, dit wel over iets ergs zal gaan. „Het grappige is dat sommigen zeggen "ik schaam me verschrikkelijk" en dan blijkt het over een opmerking te gaan als „met jouw studie wordt het ook nooit wat". Wat het erg maakt, is dat de band met anderen is verstoord". Van de deelnemers schaamt bijna de helft zich niet meer zo erg als de eerste keer, maar bij 12 procent worden de schaamtegevoelens over wat is voorgevallen steeds heviger.

De ergste voorbeelden zijn volgens haar mensen van wie het leven er volledig door in beslag wordt genomen. Een overspannen vrouw had bij voorbeeld met veel kennissen over haar problemen gepraat. Ze wil daar nu vanaf komen, maar iedereen weet ervan. Ze is er geheel in verstrikt en raakt geïsoleerd.

Slechts zes personen schamen zich niet meer. Een blunder op het werk met grote gevolgen, niet voldoen in een liefdesrelatie, aanmerkingen over iemands uiterlijk, zijn enkele voorbeelden. „Pas als mensen op het idee komen dat ze zelf kunnen kiezen en hun eigen mening kunnen veranderen, gaat het schaamtegevoel over. Dat vergt echter veel, als iemand bij voorbeeld denkt dat iedereen hem uitlacht". Als mensen vinden dat ze zich terecht schamen, dan gaat het niet over. Zo schaamt een man zich er nog steeds voor dat hij dertig jaar geleden iemand die racistisch werd bejegend, niet heeft geholpen.

„Als schaamte ontstaat, dan is er al sprake van afhankelijkheid van anderen. Mensen die dat doorbreken, daar heb ik bewondering voor. De zes die zich nu niet meer schamen, hebben ook krachtige verhalen". De meesten blijven er echter mee rondlopen. „Dat geeft te denken", zegt ze.

Een dame die een kennis niet meer durfde op te bellen, kwam door dit onderzoek ertoe om dat wel te doen. Ze vertelde het opgelucht aan de psychologe. „Grappig", vindt Terwijn. „Ze heeft gezegd dat ze er spijt van heeft. Dat durfde ze eerder niet omdat ze bang was dat ze de deur zou worden uitgewezen. Maar dat gebeurde niet".

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen