Ritmisch spel van vlak en massa

J. J. P. Oud geldt als pionier van de internationale moderne architectuur. Hij verwierf bekendheid met zijn ontwerpen voor de Rotterdamse wijken Kiefhoek, Oud-Mathenesse, Spangen, Tusschendijken, Hoek van Holland en de Weissenhofsiedlung in Stuttgart.

De architect nam het leven van alledag als uitgangspunt. Vandaaruit konden "onopzettelijk" allerlei kunstzinnige vormen ontstaan. In de ogen van Oud was architectonische schoonheid niet het vooropgezette doel van een ontwerpproces, maar het resultaat ervan. De functie van een gebouw bepaalde zijn vorm. Oud heeft zich daarbij ongetwijfeld laten inspireren door de opkomst van allerlei elektrische huishoudelijke apparaten in het dagelijkse leven, die hun vorm immers ontleenden aan hun functie.

De monografie "J. J. P. Oud, poëtisch functionalist" vat de visie van de architect in enkele zinnen samen: "Het leven was uitgangspunt, het vormgeven ervan een proces van zorgvuldig componeren, waarbij de dynamiek van het moderne leven en die van het zoeken naar heldere, directe uitdrukkingsvormen de uiteindelijke emotionele lading van een gebouw of stadsdeel bepaalden."

Strak en sober

Met zijn opvattingen over een strakke, zuivere en sobere architectuur sloot Oud nauw aan bij ontwikkelingen die in de schilderkunst op gang waren gekomen. Samen met onder meer Piet Mondriaan en Theo van Doesburg stond Oud aan de wieg van de "De Stijl", een vernieuwende kunststroming waarbij gestreefd werd naar harmonie en evenwicht door middel van abstracte vormen, het gebruik van de primaire kleuren geel, blauw en rood, geaccentueerd met zwart, grijs en wit en de toepassing van horizontale en verticale lijnen (later ook diagonalen). De diepere gedachte achter deze stroming was dat kunst en leven tot een hechte eenheid kunnen versmelten.

Een sterk voorbeeld uit het oeuvre van Oud is café De Unie in Rotterdam. Met zijn uitgesproken kleurvlakken oogt de voorgevel als een schilderij van Mondriaan. Kenmerkend voor De Stijl is bovendien de vanzelfsprekende manier waarop reclame en architectuur met elkaar in verband zijn gebracht. Het pand werd overigens tijdens het Duitse bombardement van 1940 vernietigd; sinds 1986 beschikt Rotterdam over een reconstructie van het café.

Invloed

Met de dood van Van Doesburg in 1931 kwam er een einde aan de uitgave van het tijdschrift "De Stijl", maar de beweging zelf had grote invloed op de internationale abstracte kunst. Na de Tweede Wereldoorlog vormde De Stijl een belangrijke inspiratiebron voor verschillende architecten.

Oud zelf kon het niet lang uithouden bij De Stijl. De al te strakke opvattingen van de schilders begonnen hem tegen te staan. Architectuur moest wel functioneel blijven.

Grote successen boekte hij als architect van de Rotterdamse woningdienst tussen 1919 en 1933. Met zijn volkshuisvestingscomplexen verwierf hij internationale erkenning als pionier van de moderne architectuur. In 1917 voorspelde hij: "Het moderne straatbeeld zal (...) in scherpe tegenstelling tot het oude straatbeeld, waarin de huizen willekeurig samengevoegd zijn, beheerscht worden door woningblokken, waarin de huizen zich zullen ordenen tot een rythmisch spel van vlak en massa. De belangrijkste opgaaf voor den modernen architect is daarom het woningblok." Hij mocht het enkele jaren later zelf in praktijk brengen.

In de jaren dertig leek het Europese modernisme een achterhaalde beweging. Vanwege de dreiging van het nationaal-socialisme vluchtten veel vooraanstaande kunstenaars naar Amerika. Oud bleef in Nederland, maar schakelde van het "technisch functionalisme" -met zijn soberheid en zakelijkheid- over op wat hij noemde het "poëtisch modernisme". Het Shell-gebouw (1937-1942) in Den Haag is het meest omstreden resultaat geweest van deze gewijzigde opvatting.

Postmodern

Door de ver doorgevoerde detaillering en monumentaliteit leek Oud een forse stap terug te doen, maar misschien creëerde hij juist het eerste postmoderne gebouw. De architect beschouwde het ontwerp zelf als een nieuwe ontwikkeling van het modernisme. In ieder geval heeft zijn vinnige dialoog met de Amerikaanse architect Philip Johnson ervoor gezorgd dat het Shell-gebouw nu een sleutelpositie inneemt in de geschiedenis van het eigentijdse bouwen.

Tentoonstelling en monografie geven voor het eerst een totaalbeeld van het werk van Oud. Dat betekent dat er ook ruime aandacht is voor zijn vroege en latere ontwerpen. Het NAi heeft geprobeerd het eenzijdige beeld dat bestaat van de moderne beweging en Ouds plaats daarin te nuanceren. In aparte afdelingen worden vijf cruciale momenten uit het leven van Oud behandeld.

Werk uit zijn beginjaren wijkt het meest af van het gangbare beeld dat bestaat van het Ouds oeuvre. Kenmerkend voor deze periode is de zoektocht van Oud naar het "vernacular", een term waarvoor geen Nederlands begrip bestaat. Het werd beschouwd als een eerlijke manier van ontwerpen, vrij van formele regels en spontaan totstandkomend. H. P. Berlage was in deze tijd het grote voorbeeld voor Oud. Met zelden of nooit gepubliceerde ontwerpen maakt het NAi Ouds positie aan het begin van de twintigste eeuw duidelijk.

De tentoonstelling "J. J. P. Oud - Philip Johnson, een dialoog" is tot en met 9 september te zien in het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam. Informatie: 010-4401200 of www.nai.nl.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen