Gewapend naar het heilige graf

Een achthoekig plein omgeeft de Hemelvaartsmoskee op de Olijfberg. Bij de ingang staan heren die graag hun euromunten tegen briefgeld inwisselen. In de moskee wordt de voetstap getoond die Jezus bij Zijn hemelvaart zou hebben achtergelaten. Twee duiven scheren vlak onder de deurpost door naar buiten.

Jaarlijks bezoeken honderdduizenden pelgrims de Heilige Stad. Ze volgen de Via Dolorosa, bewonderen 'tastbare' sporen van Jezus, voelen met hun hand in het gat waar het kruis zou hebben gestaan. Jeruzalem is een vergaarbak van oude, oudere en de alleroudste tradities: joodse, byzantijnse, islamitische.

In de elfde eeuw komen daar de kruisvaarders bij. Met de kreet "God wil het!" op de lippen trekken in 1095 de eersten het Heilige Land binnen. Aanleiding is een rede die paus Urbanus II heeft gehouden. Hij roept de westerse christenheid op Jeruzalem te bevrijden uit de hand van de "vervloekte ongelovigen", de moslims. Zij hebben immers de Heilige Grafkerk vernietigd. De menigte reageert instemmend.

In 1099 valt Jeruzalem in handen van de kruisvaarders. Onder joden en moslims wordt een enorm bloedbad aangericht. Tienduizenden laten het leven. "Voorwaar, een rechtvaardige en schitterende straf van God", noteert een christelijk kroniekschrijver.

Cardo

Desondanks is het niet gelukt een 24-karaats christelijk koninkrijk te stichten. Jeruzalem anno 2005 is een wonderlijke mix van wereldreligies. Alleen al van de christenen zijn er tig richtingen vertegenwoordigd: rooms-katholieken, oosters-orthodoxen, Syrisch-orthodoxen, kopten, Armeniërs, lutheranen. Ieder met z'n eigen stukje heilige grond.

Het Holy Land Hotel, waar ik verblijf, ligt in de moslimwijk, niet ver van de Damascuspoort. Als je 's morgens het raam opent, trekt een weeïge vleesgeur de kamer binnen.

Via de Damascuspoort kom je in een straat waar kooplieden hun waar aanbieden: groenten, olijven, hoofddoeken, kussens, T-shirts, kralenkettingen, damborden. Handkarren met versgebakken brood rijden af en aan. De Cardo Maximus is een straat uit de Romeinse tijd. In de byzantijnse tijd was hij 22 meter breed. De kruisvaarders maakten er een veel smallere straat van, met winkels en bazaars. Kruisgewelven herinneren daar nog aan.

Tempelberg

Voor de Tempelberg is het wachten geblazen. Militairen bewaken de meest omstreden vierkante kilometer ter wereld, controleren pelgrims en toeristen, halen rugzakken door de scan.

Als de kruisvaarders eind elfde eeuw de Tempelberg innemen, is deze al eeuwenlang in handen van de moslims. Zij hebben op de plaats van de tweede tempel de Rotskoepel gebouwd, verderop de al-Aqsa-moskee. Het is hun een verschrikkelijke doorn in het oog dat de westerlingen een groot kruis op de Rotskoepel planten en deze tot "Tempel van de Heer" dopen. Tegelijk verandert de al-Aqsa-moskee in "tempel van Salomo" en wordt hoofdkwartier van de orde der Tempeliers. Pas een kleine eeuw later, als de moslimleider Saladin in 1187 de Rotskoepel op de kruisvaarders terugverovert, wordt het kruis met veel gejuich neergehaald.

Dat de kruisvaarders Jeruzalem ooit bewoonden, blijft na eeuwen zichtbaar: in de façade van de al-Aqsa-moskee zijn kleine zuiltjes van de Tempeliers toegepast. In het baptisterium naast de Rotskoepel werden christelijke bekeerlingen gedoopt.

Volgens de moslims is in de Rotskoepel een voetafdruk van Mohammed te vinden. Samen met zijn baardharen wordt de afdruk in een houten kastje bewaard. De kruisvaarders incorporeren de voetstap in hun geloof: niet Mohammed, maar Jezus heeft de afdruk achtergelaten.

Grafkerk

De Sint-Annakerk, bij het water van Bethesda, werd gebouwd op de plaats waar Anna en Joachin, de ouders van Maria, zouden hebben gewoond. Geboorteplaats van Maria dus.

Na 1187 neemt Saladin de kerk in en maakt er een koranschool van. Begin twintigste eeuw geven de ottomanen het gebouw weer terug aan Franse paters. Binnen is een icoon van "la nativité de la vierge" - de geboorte van de maagd. Vooral populair onder vrouwen die graag een kind willen. Er hangen allerlei briefjes en fotootjes.

Waar vroeger de Antoniusburcht moet hebben gestaan, is nu een jongensschool. Elke vrijdagmiddag begint er om drie uur de processie van franciscaanse paters. Zij hebben ooit de route van de Via Dolorosa bedacht: de weg die Jezus naar het kruis aflegde, verdeeld in veertien staties. Sinds de dertiende eeuw wordt de route, die eindigt in de Heilige Grafkerk, gelopen.

Elke statie vertegenwoordigt een moment uit de lijdensweg. Zo zou bij de vijfde statie Simon van Cyrene het kruis van Jezus hebben overgenomen. Een 'handdruk van Christus' is in de muur achtergebleven: bruin uitgeslagen, want ook passerende pelgrims leggen hun hand in de kom.

De stem van de omroeper van een nabijgelegen moskee schalt tegen de muren van de Heilige Grafkerk. Volgens een oude traditie is deze kerk de plaats van Golgotha én van het graf. Intussen hebben protestanten een eigen graftuin, maar die is van een veel latere traditie.

Streepje voor

De verwoesting van deze kerk door de moslims was aanleiding voor de eerste kruistocht. Maar liefst zes christelijke richtingen claimen een stuk van de Heilige Grafkerk. Dat geeft de nodige complicaties: als er iets aan de kerk verbouwd moet worden, dienen alle zes hun fiat te geven. Aardig detail: al eeuwenlang wordt de deur van de kerk door moslims geopend. Geen van de zes christelijke denominaties mag immers een streepje voor hebben op de ander!

De Grieks-orthodoxen beheren het deel waar het kruis van Christus zou hebben gestaan. Onder een icoon van de Heiland kun je met je hand de gewijde plek aanraken. Een meisje -lichtblauwe hoofddoek, lange rok- knielt eerbiedig voor de icoon neer.

In een speciale kamer van de Heilige Grafkerk worden het zwaard en de sporen van Godfried van Bouillon bewaard. Nadat Godfried Jeruzalem heeft ingenomen, weigert hij tot koning te worden gekroond in de stad waar Jezus stierf. Godfried neemt de titel "advocatus sancti sepulchri" -beschermer van het heilige graf- aan.

KADER

Verder lezen

"Ongelovigen", door Andrew Wheatcroft; uitg. Atlas, Amsterdam; ISBN 90 4500 6081; 511 blz.; 29,90.

De duistere verhouding van het Westen tot de islamitische wereld door de eeuwen heen.

"De kruisvaarder", door Michaël Alexander Eisner; uitg. Mozaïek, Zoetermeer, 2004; ISBN 90 239 9097 8; 360 blz.; 17,90.

Indringende verbeelding van het leed achter de kruistochten, gebaseerd op een fictief manuscript.

"De geïllustreerde geschiedenis van de kruistochten", onder redactie van Thomas F. Madden; uitg. Lannoo, Tielt; ISBN 90 5897 346 8; 224 blz.; 29,95.

Beschrijving van de kruistochten in brede zin, inclusief de strijd in Europa tegen ketters en heksen. Verschijnt deze maand.

"Door het land van de Sultan. Carel Quina's pelgrimage naar Jeruzalem (1668-1671)"; uitg. Walburg Pers, Zutphen; ISBN 90 5730 290 X; 288 blz.; 39,95.

Zeventiende-eeuws pelgrimsverslag van een reis naar Jeruzalem. Verschijnt volgende maand.

Stormrammen in Museum Catharijneconvent

In Museum Catharijneconvent draait tot 8 januari een expositie over de kruistochten. Een verhaal van afgehakte armen en benen, én van wetenschap en techniek.

De kruisvaarders komen eind elfde eeuw in het Midden-Oosten terecht in een geavanceerde cultuur. Geneeskunst en wetenschap staan op een hoog peil. In Utrecht zijn allerlei knappe staaltjes van techniek te zien, bijvoorbeeld de manier waarop de moslims waterenergie gebruikten.

Wie de vijf zalen van de expositie doorloopt, maakt een beweging van redeloze slachtpartijen naar wonderlijk vernuft. De eerste zaal schetst een beeld van de fascinatie die in middeleeuws Europa bestaat voor het hemelse Jeruzalem. Het is die betovering waarbij de paus kan aansluiten, als hij oproept tot de eerste kruistocht.

De "vechtzaal" toont allerhande granaten en projectielen waarmee de bewoners van Jeruzalem een kopje kleiner worden gemaakt. Maquettes van de enorme stormrammen die de kruisvaarders voor de muren van de stad rijden.

Intussen consolideren ze de veroverde grond, stichten koninkrijken. Christenen en moslims komen bij elkaar op bezoek, eten elkaars gerechten. Gastconservator Luc Panhuysen: "We willen schetsen dat Europa in die tijd een uithoek was, en dat het Midden-Oosten aangesloten was op een groot netwerk van handelscontacten. We wilden niet bij de bloedige taferelen stil blijven staan."

Jeugd kan zich vergapen aan een nagebouwde tijdmachine, weggelopen uit het bekende boek van Thea Beckman, "Kruistocht in Spijkerbroek". Dat boek wordt trouwens verfilmd. Volgend najaar moet de film klaar zijn. Op een voorproefje in de zaal is te zien hoe een moderne jongen in de flitsmachine stapt, en midden in een kinderkruistocht verzeild raakt.

In Utrecht wordt een dieptepunt uit de Europese geschiedenis -de massaslachtingen van andersgelovigen in Naam van God- ingebed in een cultureel verhaal van uitwisseling en contact. Het is goed dat bezoekers een en ander te weten komen over de toenmalige joodse en islamitische inwoners van het Heilige Land. Dat de christenen veel van hen geleerd hebben, staat buiten kijf. Het is alleen een discussiepunt of de kruistochten daarin wel zo'n grote rol hebben gespeeld. Wat de christenen van hun tegenstanders leerden, lijkt eerder ondanks dan dankzij de kruistochten te hebben plaatsgevonden. "De kruistochten", schrijft de Franse historicus Jacques Le Goff, "brachten de christenheid geen opbloei van de handel, want die was een vrucht van oudere betrekkingen met de islamitische wereld en een interne ontwikkeling van de Europese economie. De kruistochten brachten geen nieuwe technieken en producten, want die kwamen via een andere route. De kruistochten brachten geen intellectuele rijkdommen, want die werden geleverd door de bibliotheken en vertaalcentra van Griekenland, Italië en Spanje, waar de contacten veel vruchtbaarder en intensiever waren dan in Palestina. () Ik kan slechts één enkele vrucht ontdekken die de christenen misschien aan de kruistochten hebben overgehouden: de abrikoos."

"De kruistochten" is tot en met 8 januari te zien in Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht. Website www.catharijneconvent.nl. Tel. 030-231 38 35.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen