Rembrandt en de Bijbel

Wie denkt een complete illustratie van de Bijbel te zien, heeft het mis. Hoewel de tentoonstelling begint bij de schepping en zo opeenvolgend de Bijbelse thema's aan de orde stelt, komen bepaalde verhalen niet aan bod, zoals de geschiedenissen van Noach en Jona. Rembrandts keuze voor onderwerpen was kennelijk niet ingegeven door zijn wens compleet te zijn, maar door andere factoren.

Dat geldt ook voor de samenstellers van de tentoonstelling, want diverse onderwerpen die niet in direct verband staan met de Bijbel zijn toch opgenomen in de collectie. Hieronymus is bijvoorbeeld met zeven etsen vertegenwoordigd.

Interessant zijn de vier kleine etsen voor het mystieke boek "Piedra Gloriosa" (1655). Het boek, geschreven door de Joodse geleerde (en vriend van Rembrandt) Menassah ben Israel, bevat een Messiaanse uitleg van de droom van Nebukadnézar. Hoewel het strikt genomen de vraag is of deze etsen deel moeten uitmaken van de tentoonstelling, geven ze wel Bijbelse gebeurtenissen weer.

De expositie biedt een indrukwekkend overzicht van Rembrandts ontwikkeling als grafisch kunstenaar. In de zeventiende eeuw werd de etstechniek voor kunstenaars interessant vanwege de technische mogelijkheden.

Etsen zijn bijvoorbeeld door het gebruik van een dunne etsnaald gemakkelijker te bewerken dan gravures, waarbij een burijn (dikker grafisch gereedschap) gehanteerd moest worden. Waar de kopergraveur zijn burijn in ononderbroken lijnen over de koperplaat moest laten gaan, kon de etser met zijn etsnaald op een meer tekenachtige manier te werk gaan.

Rembrandt heeft alle artistieke mogelijkheden van het etsen benut. Pas toen hij de techniek naar zijn inzicht volledig beheerste, bracht hij zijn werken op de markt. De verschillende drukproeven uit zijn begintijd geven iets weer van de hoge eisen die Rembrandt aan zijn etstechniek stelde.

Adviseur

Als adviseur heeft Christian Tümpel (voormalig hoogleraar kunstgeschiedenis in Nijmegen) een belangrijke rol gespeeld bij de totstandkoming van de expositie. Gevraagd naar het nut van een vijfde tentoonstelling over Rembrandts etsen in dit jubileumjaar zegt hij: "Het grootste deel van de etsen die Rembrandt maakte, bestaat uit Bijbelse voorstellingen. Het is voor het eerst dat al deze etsen geëxposeerd worden."

Daarnaast geeft de expositie een goed beeld van Rembrandts manier van werken. "De grootste tentoongestelde etsen, zoals "Ecce Homo" ("Zie de Mens") en "De drie kruisen" hebben bijna het formaat van schilderijen. Het is verbazingwekkend dat Rembrandt zo gedetailleerd variatie aanbracht in de arcering van etsen".

Zelf heeft Tümpel enkele jaren geleden leren etsen om de techniek beter te begrijpen. "Met één vierkante centimeter waarin je een donkere partij etst, ben je zo één tot twee uur bezig. Wanneer je zelf met de techniek bezig bent, begin je ook te begrijpen waarom Rembrandt bijvoorbeeld een halfjaar lang heeft gewerkt aan de "Honderdguldenprent"."

Deze prent toont Jezus' betoog tegen de Schriftgeleerden, de genezing van zieken en de zegening van de kinderen (zoals beschreven in Matthéüs 19). "Als jongen van 14, 15 jaar kreeg ik bij mijn belijdenis in de kerk een oorkonde waarop de "Honderdguldenprent" is afgebeeld. De omstraalde Christus op de prent heeft altijd diepe indruk op me gemaakt."

Interpretatie

Door bestudering van de etsen kunnen we volgens Tümpel te weten komen wat Rembrandt bewoog om Bijbelse passages op deze manier weer te geven. Misschien wel het aangrijpendst zijn de etsen van "De drie kruisen". Deze twee drukproeven uit 1653 en 1655 geven het moment weer waarop de Heere Jezus aan het kruis sterft. Op de tweede ets zijn alle bijfiguren als het ware vervormd tot contouren. Grote delen van de ets bestaan uit bijna niet te onderscheiden donkere partijen.

Opmerkelijk is dat Rembrandt in deze ets álle aandacht op het kruis vestigt. Andere gebeurtenissen die zich afspeelden bij de kruisiging, zoals het dobbelen over het kleed, worden niet afgebeeld. Tümpel: "Rembrandt geeft met deze ets een weergave van een gebeurtenis die de wereld totaal veranderde. Hij is de eerste kunstenaar die een aardbeving bij de kruisiging afbeeldde en deze als het ware eschatologisch uitlegt."

Luther

"De beeldtraditie maakt de Bijbelse geschiedenis zichtbaar, en dat verdient soms de nodige correctie. Zoals predikanten uit de zeventiende eeuw hun preken baseerden op kerkvaders -of deze corrigeerden-, gebruikten kunstenaars de beeldtraditie van eeuwen, of brachten hier juist correcties aan." Rembrandt gebruikte volgens Tümpel de beeldtraditie, corrigeerde deze waar nodig, maar verdiepte haar ook.

"Het loflied van Simeon" kan als voorbeeld dienen. Door vergissing is er in de middeleeuwse beeldtraditie een verkeerde uitleg ontstaan van de persoon Simeon in de tempel. Ten onrechte werd hij als de hogepriester afgebeeld en werden "Het loflied" en "De opdracht in de tempel" tot één voorstelling samengevoegd. Rembrandt corrigeerde deze misvatting door Simeon blootshoofds in een dikke bontjas -het was winter- af te beelden."

Tümpel wijst op een preek van Luther, die bijna in zijn geheel overeenkomt met Rembrandts "Opdracht in de tempel". Luther gaat volgens Tümpel uitvoerig in op het zien en herkennen van de Messias, waarin duidelijk verschil wordt gemaakt tussen het zien of niet zien door mensen. Zo ziet Simeon, die de ogen sluit, de Messias wel, terwijl de hogepriester, met geopende ogen, Hem niet ziet. "Evenals Luther maakt Rembrandt de scheiding duidelijk tussen zij die zien en innerlijk weten en zij die niets -willen- zien."

De tentoonstelling "Rembrandt en de Bijbel" is tot en met 10 december te zien in het Bijbels Museum, Herengracht 366-368, Amsterdam.

Meer informatie: www.bijbelsmuseum.nl en 020-6242436.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen