Strijder tegen goedkope genade

Uitgeverij Kok gaf opnieuw de klassiekers ”Verzet en overgave” en ”Navolging” uit, in een mooie tweedelige set voor slechts 34,99 euro. ”Verzet en overgave” bevat de brieven die Bonhoeffer in de gevangenis schreef, even voor zijn terechtstelling op 9 april 1945, volgende week precies zeventig jaar geleden. Daarin beschrijft hij zijn beroemde –en voor anderen beruchte– woorden over een niet-religieuze tijd die we onontkoombaar tegemoet gaan, een tijd waarin de kerk rekening moet houden met de mondigheid van de moderne mens. God wordt niet gediend aan de randen van het bestaan, in grenssituaties –God als ”Gatenvuller”– maar midden in het leven.

Uit de biografie van Eric Metaxas, ”Dietrich Bonhoeffer. Pastor, martelaar, profeet, spion. Een rechtvaardige onder de volkeren” (na de eerste druk uit 2012 dit jaar opnieuw uitgebracht), blijkt dat Bonhoeffer niet de gedoodverfde profeet van de moderne theologie is, zoals hij in de jaren zeventig door theologen werd geannexeerd. Wie herinnert zich uit die periode –de opkomst van de ”God is dood”-theologie– niet de publicaties van J. Sperna Weiland en anderen met als thema: ”Verder in het spoor van Bonhoeffer”?

Metaxas stelt dat de passages over religieloos christendom „door Jan en alleman besprongen werden als betrof het een smakelijke prooi – en tot op de dag van vandaag zijn sommigen bezig met het afkluiven van de botjes.” Het resultaat was een vreselijk onbegrip van Bonhoeffers theologie, „een ineengeflanste, maar ernstig genomen vervalsing.”

Surrogaatchristendom

Het was Bonhoeffer volgens hem te doen om een verwerping van het surrogaatchristendom, waarvan de heerschappij van Jezus Christus niet verder kwam dan de zondag in plaats van tot gelding te komen in de hele week. God wilde dat ons ”ja” tegen Hem een ”ja” was tegen Zijn schepping. „Dat was niet het oppervlakkige pseudohumanisme van de vrijzinnige ”God is dood”-theologen die in de decennia daarna Bonhoeffers mantel voor zichzelf zouden opeisen. Ook was het niet het antihumanisme van de vrome en ‘religieuze’ theologen die Bonhoeffers theologie zouden afdoen als vrijzinnigheid. Het was iets heel anders: het was Gods humanisme, verlost in Jezus Christus.”

Deze mening vertolkt ook de christelijke gereformeerde theoloog Gerard den Hertog, die samen met Barend Kamphuis en Rieke den Hertog-van ’t Spijker sporen van Bonhoeffer volgde in Duitsland en Polen en naar aanleiding daarvan een boekje over het leven en werk van Bonhoeffer schreef onder de titel ”Verhalen van een reis. In de voetsporen van Dietrich Bonhoeffer” (uitg. Nederlands Dagblad, 2013). Bonhoeffer wil volgens Den Hertog onderstrepen dat de Bijbel niet slechts antwoorden geeft op de „religieuze” vragen van de mens, maar hij wil dat christenen hun verantwoordelijkheid nemen in het volle leven. Bonhoeffers verzet tegen ”religie” is niet een capitulatie voor de moderne mens en strijdig met het geloof in Jezus Christus, maar vloeit veeleer voort uit een ernstig nemen van het geloof dat de mens voor Gods aangezicht leeft.

Bonhoeffer bepleitte een geloof dat de wereld niet ontvlucht, maar dat het in de wereld uithoudt en de aarde ondanks alle nood trouw blijft. Zo zag hij zijn toekomstige huwelijk dat door zijn voortijdige dood verhinderd werd, ook als een ”ja” tot Gods aarde. Het moest het voornemen versterken om iets op aarde tot stand te brengen. „Ik ben bang dat christenen die slechts op één been op de aarde durven staan, ook slechts met één been in de hemel staan.”

Goedkope genade

Het boek ”Navolging” is een van de bekendste werken van de twintigste eeuw geworden. Daarin geeft Bonhoeffer een commentaar op de Bergrede en waarschuwt hij voor „goedkope genade.” Hij schreef het boek als directeur van het predikantenseminarie van de Bekennende Kirche in Finkenwalde.

Bonhoeffer noemt goedkope genade „de dood van onze kerk.” Hij bedoelt specifiek de kerk van de lutherse traditie, die Luthers adagium van ”alleen het geloof” heeft omhelsd. Maar, zo vraagt Bonhoeffer, waar zijn de wérken gebleven? Op dit punt vertoont hij verrassende overeenkomsten met de Deense denker Sören Kierkegaard en diens verzet tegen de verburgerlijkte staatskerk.

„Goedkope genade betekent rechtvaardiging van de zonde en niet van de zondaar”, stelt Bonhoeffer. „Omdat de genade toch alles alleen doet, daarom kan alles bij het oude blijven.” Goedkope genade is volgens Bonhoeffer prediking van de vergeving zonder verootmoediging, doop zonder de tucht van de gemeente, avondmaal zonder belijdenis van zonden, absolutie zonder persoonlijke biecht. „Goedkope genade is genade zonder navolging, genade zonder kruis, genade zonder de levende, mensgeworden Jezus Christus.”

Onbarmhartig

Tegenover de goedkope genade stelt Bonhoeffer de ”kostbare” genade, die van de navolging, het ernstig nemen van de boodschap van het Evangelie in het leven van alledag. We kunnen wel lidmaten zijn van „een rechtzinnige kerk met de zuivere leer van de genade, maar niet meer evenzo lidmaten van een kerk in de navolging.”

Bonhoeffer ziet de oorzaak van de instorting van de georganiseerde kerken in de „noodzakelijke consequentie van de te goedkoop verworven genade.” „Men deelde eindeloos stromen van genade uit, maar de oproep tot de strenge navolging van Christus werd zeldzamer gehoord.” De goedkope genade is onbarmhartig omdat die de weg tot Christus niet heeft geopend, maar afgesloten.

Zoals piëtisten en nadere reformatoren onderscheid maakten tussen ware leden van de gemeente en hypocrieten, zij die slechts in naam christen waren, zo stelt Bonhoeffer dat er niet alleen een scheidslijn tussen wereld en gemeente loopt, maar ook „tussen schijnchristenen en ware christenen”, kortom dwars door de belijdende gemeente. De belijdenis geeft geen recht op Jezus, noch kan men zich tegenover God op zijn belijdenis beroepen.

De navolging blijft normerend, ook binnen de context van de gemeente. In de gemeente van heiligen kan niet alleen vergeving gepredikt worden, maar ook bekering; niet alleen het Evangelie, maar ook de wetsprediking, de plek waar zonden „niet zonder meer en onvoorwaardelijk vergeven worden, maar ook ‘gehouden’ worden.”

Kloostergemeenschap

Bonhoeffer stond in Finkenwalde een soort kloostergemeenschap voor waar men niet slechts als theologisch student leefde, maar ook als discipel van Jezus. Hij had het gevoel dat het luthers christendom zich losgemaakt had van Luthers bedoelingen. De lutherse theologische opleidingen hadden geen discipelen van Christus voortgebracht, maar theologen en geestelijken die geen contact hadden met de realiteit en er geen blijk van gaven het leven van een christen te kunnen leiden. In de woorden van biograaf Metaxas: „Bonhoeffers opvatting was dat de leer tot realiteit moest worden gemaakt voor de man in de straat; op dat punt faalde de kerk.”

In een brief aan Karl Barth onderstreepte Bonhoeffer het belang van gebeden en spirituele disciplines. Hij was geschokt over het geestelijk peil van de toekomstige voorgangers. „U kunt zich nauwelijks voorstellen hoe leeg de meeste broeders zijn, als ze hier op het seminarie aankomen. Leeg, niet alleen wat betreft theologische inzichten en nog meer wat betreft kennis van de Bijbel, maar ook in hun persoonlijk leven.” Kandidaten en voorgangers hadden geen tijd voor meditatie en gebed en het persoonlijk lezen van de Bijbel. „Als wij hen op dit punt niet helpen, kunnen wij hen helemaal niet helpen.”

Berlijn

Bonhoeffer en Berlijn hebben alles met elkaar te maken. Arthur Alderliesten schreef een prachtig boekje, ”Wandelen door Bonhoeffers gedachtegoed. Routes door Berlijn”. In twee dagen brengt dit boekje de lezer bij de plaatsen in Berlijn die voor Bonhoeffers leven en sterven essentieel waren, zoals het tweede ouderlijk huis in Berlijn aan de Wangenheimstrasse (Grunewald), het Bonhoefferhuis (Charlottenburg), Wilhelmstrasse 34: de ontmoetingsplaats van de Bekennende Kirche, het voormalige pand van het nazi-Bureau Buitenland (afdeling contraspionage), de St. Matthäuskirche, waar Bonhoeffer bevestigd werd tot predikant, en de Zionskirche met gedenkmonument en de begraafplaats met gedenksteen.

Per plaats laat Alderliesten zien hoe Bonhoeffer zich ontwikkelde in zijn denken. Zo komen onder meer zijn visie op het Jodenvraagstuk, de kerk, euthanasie, zijn weg naar het verzet en de plaats van het kruis aan bod.

Wie niet alleen boeken over Bonhoeffer wil lezen, kan ook terecht bij documentaires en films. In de twee uur durende documentaire ”Hanged on a Twisted Cross” wordt een overzichtelijk beeld geschetst van het leven en het gedachtegoed van Bonhoeffer. Door het gebruik van veel niet eerder vertoond archiefmateriaal, waardevolle documenten en bezoeken aan de originele locaties wordt een bijzondere inkijk in het leven van Bonhoeffer gegeven. Wie het leven van Bonhoeffer in de vorm van een speelfilm wil zien kan terecht bij ”Agent of Grace” (88 minuten speeltijd).

Het blad Theologia Reformata komt in juni naar aanleiding van de zeventigste sterfdag van Bonhoeffer met een themanummer waarin bijdragen van G. C. den Hertog, B. Kamphuis en C. van Atten zijn openomen. Op 23 april verschijnt van de hand van dr. W. Dekker ”Tegendraads en bij de tijd. Verder in het spoor van Bonhoeffer” (uitg. Boekencentrum, Zoetermeer) waarin hij zijn levenslange omgang met Bonhoeffer beschrijft en ingaat op de betekenis van de Duitse theoloog voor de kerk van vandaag.

Ontwikkeling

Hoe moeten we Bonhoeffer theologisch duiden? De lijnen zijn inmiddels redelijk bekend. Bonhoeffer begon als liberaal theoloog en kwam onder invloed van Karl Barth en diens concentratie op Gods openbaring in Christus. Toch wilde Bonhoeffer met de liberale theologie de menselijke ervaring haar plaats geven. Gezien zijn vroege dood blijft Bonhoeffers theologie fragmentarisch, met gaten in de compositie, „valse tonen, niet oplosbare spanningen”, aldus B. Kamphuis in genoemde ND-bundel. Zo mist hij in Bonhoeffers visie op de Heilige Schrift het werk van de Heilige Geest, dat juist een verbinding kan geven van openbaring en ervaring, van Schrift en hedendaagse werkelijkheid. Kamphuis benadrukt vooral de waarde van Bonhoeffer in zijn nadenken over navolging. Terecht heeft Bonhoeffer volgens hem gewezen op de gevaren van een metafysisch (bovennatuurlijk) en individualistisch christendom, alsof het alleen maar hierom zou gaan: als ik maar in hemel kom. De christen heeft een roeping voor deze wereld, om Christus na te volgen, vijandschap en lijden verdragen, maar dat navolgen van Christus is altijd „volgen in blijdschap.”

Niet tragisch

Het lijkt mij dat hier de actualiteit van Bonhoeffer ligt. God verovert de wereld niet door kracht en macht, maar door Zijn „onmacht”, Zijn lijden aan het kruis. Ten onrechte is Bonhoeffer in de jaren zeventig geclaimd door areligieuze en zelfs atheïstische theologen, al dan niet vergezeld met een maatschappijkritisch revolutiedenken. Terecht merkte Gerard den Hertog vorige week in deze krant op dat hij niemand weet die deze interpretatie nog voor zijn rekening neemt. Bonhoeffer blijft ten diepste een ”Christusmystiker” (Huntemann): iemand die Christus bevindelijk kent, maar Hem ook navolgt midden in deze wereld.

Bonhoeffer voelde volgens Metaxas dat er iets fundamenteel fout zat in de bestaande kerken. Hij vond de godsdienstige toewijding wel bij piëtistische groeperingen zoals de hernhutters, maar deze hadden de ‘wereld’ te veel terzijde geschoven. Het geloof moest juist midden in het leven beleefd en gepraktiseerd worden. „Bonhoeffer bepleitte een christendom dat blijkbaar te werelds was voor traditionele lutherse conservatieven en te piëtistisch voor theologische vrijzinnigen. Hij was te consequent voor iedereen en daarom werd hij door beide kampen verkeerd begrepen.”

Bonhoeffer blijft moeilijk in een hokje te plaatsen. Uit het boek van Keith Clements, ”Dietrich Bonhoeffer’s Ecumenical Quest”, blijkt hoe Bonhoeffers oecumenische werkzaamheden vanuit de jeugdbeweging hem op de kern van het christelijk geloof terugwierpen. Bonhoeffer kende zeker de problematiek van de toe-eigening van het heil, maar niet in een dermate geconcentreerd zijn op zichzelf dat hij niet toekwam aan de buitenwereld. Clements waarschuwt ervoor om Bonhoeffer te zien als een briljant theoloog, de heroïsche verzetsman of een moedige martelaar. „De gemeenschap van het geloof heeft geen briljante persoonlijkheden nodig”, schreef Bonhoeffer zelf, „maar getrouwe dienaren van Jezus en van elkaar.” Bonhoeffer verzette zich tegen een zelfgenoegzame kerk die zich isoleerde van de wereld. De eenheid van de kerk was voor hem van groot belang, als levend protest tegen een wereld én een kerk vol scheidingen en conflicten.

Miljoenen mensen hebben Bonhoeffers dood als tragisch ervaren, als een voortijdig beëindigd leven, maar volgens Metaxas zag hij de dood niet als tragisch. Tijdens een preek in Londen ging hij in op de vraag waarom mensen zo bang zijn voor de dood. Jongeren en ouderen moeten weten dat het leven pas echt begint als het hier op aarde eindigt. Het is niet meer dan een proloog. De dood is alleen maar een verschrikking voor degenen die leven in schrik en angst voor de dood. „De dood is niet ongetemd en verschrikkelijk, als we maar kalm vasthouden aan Gods Woord. De dood is niet bitter, als we zelf niet bitter zijn geworden. De dood is genadig, de grootste genadegave die God geeft aan mensen die in Hem geloven.”

Op 9 april werden Bonhoeffer en enkele anderen uit hun cel gehaald voor hun executie door middel van de galg, een van de laatste persoonlijke bevelen die Hitler gaf. De kamparts in Flossenbürg, H. Fisher-Hüllstrung, vertelt dat hij diep getroffen was toen hij zag dat Bonhoeffer, voordat hij zijn gevangeniskleding uittrok, neergeknield lag in een innig gebed tot zijn God, en zo zeker van zijn verhoring. „In de bijna vijftig jaren dat ik heb gewerkt als arts heb ik zelden een man zo vol overgave aan God zien sterven.”

Boekgegevens

Verzet en overgave (herziene uitgave) en Navolging (zevende druk), Dietrich Bonhoeffer; uitg. Kok, Kampen, 2015; ISBN 978 90 435 2411 7 en 978 90 435 2413 1; 413 blz. en 236 blz.; € 34,99 (als set);

Dietrich Bonhoeffer. Pastor, martelaar, profeet, spion. Een rechtvaardige onder de volkeren, Eric Metaxas; uitg. Royal Jongbloed, Heerenveen, 2015; ISBN 978 90 889 7022 1; 608 blz.; € 32,50;

Wandelen door Bonhoeffers gedachtegoed. Routes door Berlijn, Arthur Alderliesten; uitg. Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 2015; ISBN 978 90 5881 840 9; 120 blz.; € 13,50;

Dietrich Bonhoeffer’s Ecumenical Quest, Keith Clements; uitg. World Council of Churches Publications, Genève, 2015; ISBN 978 2 8254 1656 3; 328 blz.; € 12,90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen