De vernietigende kracht van de natuur

Zijn ervaring bracht hij in 1842 tot uitdrukking op een schilderij dat hij tentoonstelde in de Royal Academy in Londen. Op het doek is een stoomschip in een kolkende zee te zien. Golven, wolken en rook vermengen zich tot een woeste werveling waarin de kijker onherroepelijk wordt meegezogen. De angst en de machteloosheid van de schepelingen grijpen hem naar de keel.

De nietigheid van de mensen tegenover de indrukwekkende kracht van de natuur is een belangrijk thema in het werk van Joseph Mallord William Turner (1775-1851). Rusteloos was hij op zoek naar ”het sublieme” in de natuur – naar de ervaring van intense emoties die worden opgeroepen door grote schoonheid, of juist door dreiging en gevaar.

Daarom reisde hij veel door Europa. Naar de ongenaakbare Zwitserse bergen, naar het mediterrane licht van Venetië, naar de imponerende watervallen van Schaffhausen, naar Londen op het moment dat de parlementsgebouwen in lichterlaaie stonden. En daarom liet hij zich vastbinden aan de mast van een schip in een vliegende storm.

Sfeer

Turners landschappen, stadsgezichten en zeetaferelen zijn dan ook geen natuurgetrouwe weergave van de zichtbare werkelijkheid. De kunstenaar vertrouwde zijn persoonlijke ervaring toe aan het schildersdoek. Hij maakte de vorm ondergeschikt aan de emotie. Vaak is alleen uit de titel op te maken wat op een kunstwerk is te zien. ”The High Street, Oxford” zou gemakkelijk kunnen worden aangezien voor een berglandschap als Turner de kijker geen handje had geholpen. Het ging hem om de sfeer, het gevoel en vooral om het licht.

Daarmee stond Turner niet alleen aan de wieg van de romantiek, maar baande hij ook de weg voor de moderne, autonome kunstenaar die zijn eigen innerlijk voorop stelt en de zichtbare werkelijkheid naar zijn hand zet. Impressionisten en expressionisten traden in de late negentiende en vroege twintigste eeuw in Turners voetsporen, maar ook abstracte kunstenaars zijn schatplichtig aan hem. Op ”Mountains S. Gothard”, (een aquarel gedateerd na 1830) bijvoorbeeld zijn de bergen zelf in geen velden of wegen te zien. Mist en mysterie, licht en atmosfeer hebben hun plaats ingenomen.

Vier elementen

Rijksmuseum Twenthe in Enschede is erin geslaagd om met Museum de Fundatie in Zwolle een grote dubbeltentoonstelling samen te stellen waarin het werk van Turner wordt geplaatst in de context van de Europese kunstgeschiedenis van de late middeleeuwen tot nu. De werken van de Brit zijn op een spannende manier gemixt met die van onder anderen Hendrick Avercamp, Aelbert Cuyp, Claude Monet, Caspar David Friedrich, Mondriaan, Armando en Robert Zandvliet. De verdeling gebeurde op basis van de vier elementen die in het werk van Turner terugkeren. Aarde en lucht zijn in Enschede te zien, vuur en water in Zwolle.

Bij Turner dus geen romantische landschappen met zonsondergang en spiegelende meren bij maanlicht. „Hoe verschrikkelijk is de stilte van de woestenij”, schreef de kunstenaar in 1800. Voor hem was de natuur groots en ontzagwekkend; vergeleken daarbij was de mens maar een nietig wezen. Nu zou die ervaring tot verwondering kunnen leiden, tot eerbied voor de Schepper van dat alles. Zoals bij David in Psalm 8.

Maar bij Turner niets daarvan. Hij lijkt geobsedeerd door de ongrijpbare en vernietigende kracht van de natuur waaraan de mens is overgeleverd. Verzet is zinloos. „Hoop en geloof zijn misleidend”, schreef hij in zijn niet uitgegeven dichtbundel ”Fallacies of Hope”.

Angel

Het is typerend dat Turner nooit het Bijbelverhaal over de storm op het Meer van Galilea schilderde. Publicist Feico Hoekstra schrijft in een essay in de catalogus bij de tentoonstelling dat dit vermoedelijk te maken heeft met „de onvermijdelijke moraal”, die de angel uit de geschiedenis haalt. „Heb vertrouwen, zegt Jezus, dan komt alles goed. Turner ging het juist om die angel.” Hij had daarom een voorkeur voor de „nietsontziende God van het Oude Testament”, aldus Hoekstra.

Precies om die reden koos Turner in 1800 als onderwerp voor zijn meesterproef op het gebied van de historieschilderkunst de zevende plaag van Egypte: de allesvernietigende hagel. Hoekstra: „Hier komt helemaal niks goed. Alleen de helverlichte piramide in het centrum van de compositie lijkt bestand tegen het vernietigende werk van de natuur, maar die symboliseert de dood.”

Wat de bron is van deze fatalistische houding wordt in de tentoonstelling niet duidelijk. Hoewel Turner op 14 mei 1775 werd gedoopt in de St. Paul’s kathedraal in Londen, lijkt het geloof alleen in negatieve zin een rol te hebben gespeeld in zijn leven. Misschien heeft het ermee te maken dat zijn moeder al op jonge leeftijd in een gesticht overleed.

Toch ging Turner naarmate hij ouder werd sterker op zoek naar een vaste waarde. Zijn streven om het licht te vangen, spitste zich toe op de zon, die symbool stond voor eeuwigheid. Hoekstra schrijft daarover: „Waar storm en regen voorbijtrekken, staat de zon altijd soeverein aan de hemel, even vertrouwd als mysterieus.”

Op zijn sterfbed zou Turner hebben gezegd: „The Sun is God!” Het is de vraag of hij het Licht heeft gezien.

De expositie ”Gevaar en schoonheid. Turner en de traditie van het sublieme” is tot en met 3 januari te zien in Museum de Fundatie in Zwolle en Rijksmuseum Twenthe in Enschede. >>museumdefundatie.nl; rijksmuseumtwenthe.nl

Joseph Mallord William Turner (1775-1851)

Joseph Mallord William Turner wordt op 23 april 1775 geboren in een eenvoudig middenstandsgezin in Londen. Zijn vader is pruikenmaker. Turner begint al jong met tekenen. Aanvankelijk werkt hij als topografisch tekenaar bij verschillende architecten. In 1789 wordt hij toegelaten tot de Koninklijke Academie in Londen. Op zijn reizen door Engeland schetst Turner stadjes, gebouwen en landschappen. In 1800 wordt ”The Fifth Plague of Egypt” in de Koninklijke Academie tentoongesteld. Het is Turners meesterproef op het gebied van de historieschilderkunst. Dit genre staat op de academie het meest in aanzien.

Op 12 februari 1802 wordt Turner gekozen tot lid van de Koninklijke Academie. Ruim twee jaar later overlijdt zijn moeder, die met psychische stoornissen kampte. Kort daarop opent Turner zijn eigen galerie in Londen.

Als Napoleon in 1815 wordt verslagen is de weg naar het Europese vasteland weer open voor Engelsen. De reislustige Turner grijpt zijn kans en vertrekt op 10 augustus voor het eerst naar het Koninkrijk der Nederlanden en het Rijnland. Tijdens deze reis, waarbij hij verschillende Hollandse steden aandoet, gebruikte hij vier schetsboekjes voor tekeningen en impressies. Deze zijn bewaard gebleven. Turner bezoekt ook Zwitserland, Frankrijk en Italië.

De Franse schilder Claude Lorrain en de Nederlandse kunstenaars van de gouden eeuw zijn de belangrijkste inspiratiebronnen voor Turner. Maar na een zeer uitgebreide reis naar Italië in 1819 zweert hij de realistische weergave (gangbaar aan de Academie) af. Hij ontwikkelt zich tot schilder van licht, kleur en sfeer die doet denken aan de latere impressionisten. Turner wordt een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Engelse romantische school. Hij heeft een voorkeur voor de kust, de zee en voor ruw weer. Voortdurend is hij op zoek naar nieuwe mogelijkheden om zijn gevoelens uit te drukken.

William Turner overlijdt in december 1851 in Londen. Hij laat meer dan 300 olieverfschilderijen, duizenden aquarellen en tekeningen en een groot fortuin na. Zijn schilderijen vervallen aan de Britse overheid. Twintig jaar na zijn dood worden de schilderijen overgedragen aan het British Museum. Tegenwoordig bevindt zijn nalatenschap zich in de Tate Gallery in Londen.

Turner ligt begraven in de St. Paul’s Cathedral in Londen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen