Filosoferen met kinderen: ook op de Christelijke basisschool!

Een nieuw vak

Eindelijk is het er dan toch van gekomen. Een nieuw vak voor de basisschool in aantocht! En niet zomaar een vak. Nee, een vak waarin de zoveel geprezen metacognitieve vaardigheden ruim de aandacht krijgen. Een vak in het kader van Meer Mensen Mondig Maken. Een vak ten behoeve van de kinderemancipatie, een vak om onze kinderen lekker 'gebekt' te maken. En het vak heet filosoferen met kinderen. Daar zaten we nl. net op te wachten; filosofie op de basisschool.

Filosoferen met kinderen

Met het vak filosoferen met kinderen (FmK) wil de leerkracht ingaan op vragen die leven bij kinderen. Het zijn vragen die kinderen stellen omdat ze willen weten hoe de vork in de steel zit. Ze willen weten hoe de werkelijkheid om hen heen in elkaar zit. Ze willen deze doorgronden en zich eigen maken, net zoals ieder mens die behoefte heeft. Ze stellen vragen, die filosofisch getint zijn, vragen waar wij niet meer bij stilstaan. De vragen gaan net iets dieper dan de alledaagse vragen en hebben geen direct verband met het dagelijkse leven.

Deze vragen nu ga je bespreken in een filosofisch gesprek. FmK kenmerkt zich door de volgende dingen. Je probeert tot een antwoord te komen op de gestelde vraag. Maar het zoekproces is belangrijker dan het vinden van het antwoord. Dit komt onder andere door het type vragen. Illustratief in dit verband is wat Augustinus zegt over de vraag naar wat de tijd is. Hij zegt het volgende: 'Wat is nu tijd? Als niemand het mij vraagt, weet ik het; maar als ik het duidelijk wil maken aan iemand die ernaar vraagt, word ik erdoor in verlegenheid gebracht.' Het kind, maar ook jij als leerkracht, moet een onderzoekende houding hebben; een houding van nieuwsgierigheid en verwondering. Het kind zal kritisch moeten zijn t.o.v. zichzelf en de ander. Want tijdens het FmK ontmoet het de ander in de dialoog. Deze zal een andere mening hebben. Dit dwingt het kind om zijn mening te beargumenteren en samen met het andere kind de discussie aan te gaan. Er zuilen hypotheses gesteld moeten worden over wat de oplossing zou kunnen zijn. Door middel van het analytisch denken zullen deze getoetst worden. Tenslotte zal er een conclusie worden gesteld. De groep beslist of deze aangenomen kan worden. (FmK verwijst niet naar de filosofische traditie en is dan ook geen filosofie, maar filosoferen!)

Kinderen leren drie dingen van FmK. Als eerste ontwikkeien ze een kritische, onderzoekende houding. Ten tweede, ze ontwikkelen algemene denkvaardigheden. Hierbij kan gedacht worden aan reflectie op het eigen denken, het vragen kunnen stellen, het hanteren van abstracte begrippen, leren redeneren en argumenteren en dergelijke. NatuuHijk verkrijgen ze ook een goede gespreksdiscipline. Als derde, ze verkrijgen inzicht in de besproken thema's. Dit zijn thema's

als tijd, namen, woorden en dingen, consistentie van de dingen, echt en onecht, etc.

Nog een belangrijk kenmerk van FmK is de rol van de gespreksleider. Deze bewaakt de orde, maar houdt zich inhoudelijk op de achtergrond. Hij zorgt voor een inleiding, een verwerking en helpt indien nodig het gesprek op gang. Hij draagt een filosofisch thema aan, maar dit betekent nog niet, dat het gespreksverloop van te voren bekend is. De kinderen bepalen de route die het gesprek nemen gaat. De leerkracht zorgt wel dat hij het hele onderwerpengebied dat te verwachten valt in kaart gebracht heeft van te voren. Zodoende zal hij overal op voorbereid zijn.

Tot zover een summiere beschrijving van het vak FmK, zoals dat

gepromoot wordt door o.a. het Centrum voor Kinderfilosofie

te Amsterdam. In het vervolg van dit artikel zal ik een verdere theoretische onderbouwing van het vak geven. Tussen de regels door zullen dan ook de bezwaren besproken worden, die boven tafel kwamen bij een enquête die ik gehouden heb.

Pretentie

En hoe zit het nou met de werkelijke pretentie van dit vak? Moeten we nu alles beredeneerd krijgen? Willen we een afdoend antwoord krijgen op alle vragen? Om zo het reële te rationaliseren en ons verstand grote macht toe te kennen? Het antwoord op deze vragen is heel eenvoudig, nl. nee. We hoeven slechts inzicht te verkrijgen in de besproken materie. En dat is iets anders als een afdoend antwoord. (Al is het nog heel wat!). Een afdoende antwoord zouden we overigens niet eens kunnen geven. Om dit te illustreren een citaat van Pascal. 'Zie toch in, hoogmoedige, wat een paradox u voor uzelf bent. Verootmoedig u, machteloos verstand! Zwijg, stompzinnige natuur. Leer nu eens dat de mens de mens oneindig overstijgt en hoor van uw meester hoe uw werkelijke situatie is, die u niet kent.' Ons verstand heeft t.o. de werkelijkheid slechts beperkte kwaliteit. Ons verstand is zwak en verduisterd. Al is het ook Pascal, die de grootsheid van de mens juist daarin gelegen ziet, dat de mens het verstand hééft. En die het verstand, naast het hart, dan ook ziet als middel waarlangs de waarheid ons bereikt.

Filosofisch karakter van FmK

Maar wacht eens even! Bij filosoferen hoor je toch los te komen van

al je vooronderstellingen. En mag je dus niks hebben vaststaan. Ook geen gegeven Woord van God. En je hoort bij het filosoferen toch ook elke stelling in een vraag te veranderen. Tot en met de stelling 'God is'. En daar kun je toch niet mee aankomen op een christelijke (reformatorische) basisschool? Voor antwoord op deze vragen eerst een stukje joods gedachtengoed.

'De Talmud is filosofisch. En net zo volwaardig als de Griekse filosofie.' In contact met joodse talmudisten was dit bijna het eerste wat ik te horen kreeg. De Talmud bestaat uit een dialoog over de Tora. Het gaat over de interpretatie ervan. De rabbijnen gaan de dialoog aan met deze Tora, maar ook met elkaar. Ze zijn het lang niet altijd samen eens. Maar is dit filosoferen? Ze houden staande dat de Tora Gods onfeilbaar Woord is. Het is voor hen zelfs de bron van het filosoferen. Ze beschouwen de Tora zelfs als 'blauwdruk' van Gods schepping. En dus als onfeilbare beschrijving van de werkelijkheid. Maar toch filosoferen ze. (Ik ga hier verder niet op de Talmudica in, maar ik denk wel dat wij met ons godsdienstonderwijs er nog heel wat van kunnen leren!)

Waarom mag voor ons dan de Bijbel tijdens het filosoferen niet overeind blijven? En zelfs als bron van FmK dienen? Kun je dan niet meer op jezelf teruggeworpen

worden? Lees dan de Bijbel maar eens goed. Je vragen

zijn heus niet opeens in een keer op te lossen. Wél kan

de Bijbel dienen als hulpmiddel om de vragen te beantwoorden. Of om je hypotheses en stellingen te toetsen. Ik stel zelfs dat zoals men geen wiskunde bedrijven kan, zonder dat men voor aar aanneemt dat een

waar aanneemt dat een plus een twee is, men geen

FmK kan bedrijven zonder at men de Bijbel voor waar

houdt,

n dit verband wil ik wijzen op de visie van Dooyeweerd, die stelt dat alle denken en filosoferen begint met een geloofsbeslissing van het hart. Het begin van het denken ligt dus in het hart. Het hart neemt een grondidee aan, hiervandaan wordt verder geredeneerd. En dan nog twee citaten van Pascal.

Hij heeft het over de grote rol die ons hart speelt bij het komen tot wetenschap. 'Het hart voelt dat de ruimte drie dimensies heeft en dat het aantal getallen oneindig is en het verstand toont vervolgens dat er geen twee kwadraten zijn, waarvan het ene het dubbele is van het andere.' 'Daarom zijn degenen aan wie God de religie via het gevoel van hun hart heeft gegeven zeer terecht gelukkig en zeer terecht overtuigd. Maar degenen die haar

niet hebben, kunnen we haar alleen via het verstandelijk denken geven, in afwachting dat God ze haar via het gevoel van hun hart geeft, want zonder dat is het geloof slechts mensenwerk en niet geschikt om tot heil te brengen.' Het lijkt me duidelijk, dat de plaats van de Bijbel binnen FmK zo onbetwist is. En dat het niet de bedoeling van FmK is om de godsdienst in twijfel te trekken. Sowieso al niet, omdat hier niet zinvol over geredeneerd kan worden.

Er zal allicht iemand zijn die zich afvraagt waarom hier zoveel aandacht aan wordt besteedt. Uit de praktijk is gebleken, dat kinderen veel vaker vanuit de Bijbel redeneren dan je zou verwachten. Bij ontzettend veel onderwerpen halen ze hun argumenten uit de Bijbel. Veel van zulke argumenten ben je als 'volwassene' geneigd te verwerpen. Dat is dus niet de bedoeling.

Steun bieden

Maar nu kan het gebeuren dat de groep tot een foute conclusie komt. En we weten dat het een principe van FmK is dat de leerkracht inhoudelijk op de achtergrond blijft en dat de groep beslist over de conclusie. Maar kan dit gehandhaafd worden, wanneer de conclusie strijdig is met de Bijbel? En alweer is het antwoord eenvoudig: nee. Zoals je zwakke rekenaars helpt, 'dikkerdjes' helpt bij gym, zo mag je van mij ook kinderen helpen tijdens FmK. We erkennen immers dat de mens een verduisterd verstand heeft. Hoe zou het dan altijd op de goede uitkomst terecht kunnen komen? Daarom: helpen! Al mag dit niet ontaarden in antwoorden voorkauwen, je mag wel informatie invoeren in de discussie. De kinderen kunnen er dan wat mee doen. De praktijk leert, dat zulk helpen vaak achterwege kan blijven. Maar soms is het hard nodig.

FmK is hard nodig

Ik zie het niet als mijn taak om een volledige schets van de huidige cultuur te geven, leder zal dat zelf kunnen. Iedereen weet dat het materiële en het technologische een ontzettend grote rol speelt in onze maatschappij. En dat wij hier erg gericht op zijn. Terwijl we de andere aspecten van ons mens-zijn zo laten liggen. We zijn allemaal kind van onze tijd. We zijn ontzettend rationeel ingesteld. Maar ondertussen hebben we weinig oog voor de beperkte vermogens van ons verstand. Veelal leven we nogal een gezapig leventje. Soms vinden we het erg praktisch om oogkleppen op te hebben. We komen terecht in een zg. informatiemaatschappij. We moeten ons hierin een weg banen als door een oerwoud. Van ons kan niet gezegd worden dat we onze kinderen opvoeden tot denkers. Denkers dan, die zélf conclusies trekken en niet een ander veroordelen, omdat ze menen dat ze dé conclusie getrokken hebben. Toch zal hierin verandering moeten komen. Naar mijn mening is FmK hier uitermate geschikt voor. Niet om Meer Mensen Mondig te Maken, niet om onze kinderen lekker 'gebekt' te maken. Maar om kinderen hun eigen leefsituatie te doen doorgronden. En natuuHijk moet dit in het besef dat de tijd er is voor de eeuwigheid. Maar ook in het besef van ons rentmeesterschap op deze aarde met een grote verantwoordelijkheid. En in het besef van de nietigheid én de grootsheid van het verstand. Niet om alles lekker te kunnen verklaren, maar wél om zich staande te kunnen houden in deze tijd, ondermeer doordat men heeft leren denken. En dit heeft niets met de vrijblijvendheid te maken van een ieder zijn mening. Maar wel met respect voor waarheid en Openbaring, die wij veel te weinig als onkenbaar beschouwen. Zo kom ik tot de conclusie, dat FmK moet! Ook, nee, juist op de christelijke basisschool!

Tenslotte

Dit artikel heb ik geschreven n.a.v. mijn beroepsgerichte afstudeerscriptie. Veel dingen heb ik niet kunnen vermelden. De praktische kant bv. is bijna helemaal achterwege gebleven. In de scriptie wordt hier wel uitvoerig op ingegaan, net als op andere vragen. Er is momenteel een landelijke club bezig die o.a. bezig is met onderzoek naar implementatie van het vak op de basisschool. Er blijken mensen uit het onderwijsveld te zijn, die zich verder in het vak willen verdiepen, voordat het vak werkelijk op het rooster staat. En die er alvast wat mee willen doen. Om aan die mensen tegemoet te komen, kan de scriptie voor een vergoeding besteld worden. Hiervoor (en voor evt. verdere reacties) kunt u terecht bij onderstaande.

Gerrit van Wolfswinkel

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen