De vriend van Luther

(slot) Augsburg: bange weeën... Een heel ingrijpend gebeuren in het leven van Melanchthon is de Rijksdag van Augsburg in 1530 geweest. Keizer Karel V had aan de Duitse Stenden beloofd dat iedere groep zijn godsdienstige opinie over de belangrijkste strijdvragen van het geloof bij hem zou mogen voordragen. Nu konden de protestanten niet achterblijven. Er was geen sprake van dat Luther zélf zou kunnen komen. Hij was immers in de ban! De keurvorst van Saksen heeft het nog wel geprobeerd, maar uiteindelijk is Luther toch niet in Augsburg verschenen. Het zou ook te gevaarlijk zijn geweest. Zes maanden lang heeft Luther op de Coburg doorgebracht. Het was nu, negen jaar nadat Luther op de Rijksdag van Worms zijn beroemde 'hier sta ik, ik kan niet anders' had uitgesproken, de beurt van Melanchthon om voor de keizer te verschijnen.

Het is zowel voor Luther als voor Melanchthon een moeilijk half jaar geweest. Ze hebben elkaar in die tijd niet gezien; wel werd er druk gecorrespondeerd. Voor Luther was het moeilijk, omdat hij door duizend doden en duizend zorgen gekweld werd. Hij hield zijn hart vast: zou Philippus standvastig genoeg zijn daar in Augsburg, voor al die roomse leeuwen en beren? Luther wist hoezeer 'de kleine Griek' - zoals hij zijn vriend noemde - geneigd was tot het sluiten van compromissen, hoe hij nog steeds hoopte op de goede bedoelingen van de keizer en meende dat er met hem een akkoord te sluiten zou zijn. Maar ook voor Melanchthon is het een verschrikkelijk moeilijk half jaar geweest. Dag en nacht is hij bezig geweest met het opstellen van zijn Geloofsbelijdenis, die bekend zou worden als de Confessio Augustana (de Augsburgse Confessie). Soms stond hij zo onder druk dat hij spontaan in tranen uitbarstte. De sfeer in de stad was beklemmend en bedreigend. Uiteindelijk is de belijdenis van Melanchthon een gezaghebbend luthers belijdenisgeschrift geworden. Luther was er blij mee, hoewel hij het hier en daar wat te slap vond. Wat hem betreft had zijn vriend wel wat meer roomse dwalingen mogen noemen en afkeuren. Ronduit bedenkelijk was artikel 10, waarin Melanchthon over het Heilig Avondmaal formuleringen gebruikte, waar de roomsen het eigenlijk zonder bezwaar mee eens konden zijn. Jammer genoeg zat de keizer tijdens de twee en een half uur durende voorlezing van de Confessie te geeuwen en viel hij zelfs eenmaal in slaap. Door Johannes Eek werd een felle en venijnige aanval op de Augsburgse Confessie opgesteld. Vrijwel met zijn laatste krachten heeft Philippus toen nog een Apologie (verde­ diging) van zijn belijdenis geschreven, maar die werd niet eens meer door de keizer in ontvangst genomen.

Verdrietige twisten

We moeten afronden. Wie slechts drie artikelen over een veelzijdig man als Philippus Melanchthon schrijft, kan alleen maar wat hoofdpunten van zijn leven en werk noemen. Dat hebben we geprobeerd. Toen Luther in 1546 was overleden, stond Philippus voor de taak het leiderschap van de reformatie in Duitsland over te nemen. Eigenlijk was hij daar niet zo de geschikte persoon voor. Meer een man van de studeerkamer dan van de bittere strijd, was hij steeds weer geneigd toe te geven en de vrede te zoeken, ook wanneer dat al lang niet meer mogelijk was. Dat gaf spanningen.

In de ogen van sommige luthersen, voor wie zelfs Luther niet luthers genoeg was geweest, was hij maar een slappe figuur. Reeds bij Luthers leven hadden zij erg over Melanchthon gestookt, vooral in zijn afwezigheid, als hij Wittenberg tijdelijk had verlaten. Eén van zijn vroegere studenten had hem zelfs wegens vermeende ketterijen bij de keurvorst aangeklaagd. De verontwaardigde Melanchthon reageerde door een boekje te schrijven onder de titel Over de ondankbaarheid van de koekoek. Het mocht niet baten. Melanchthon verloor steeds meer van zijn gezag bij de felle lutheranen. Dat zal ook wel mede veroorzaakt zijn door het feit dat hij meer en meer onder de indruk kwam van de gedachten van Johannes Calvijn en onmiskenbaar in diens richting opschoof Iets daarvan kwam aan het licht toen hij in 1540 het reeds genoemde artikel in de Augsburgse Confessie over het Heilig Avondmaal veranderde in calvinistische zin. De scherpslijpers onder de luthersen vergaven hem zulke en andere dingen niet. Ze gingen Melanchthon steeds feller van dwalingen beschuldigen. Maar het was toch wel heel bar dat zijn tegenstanders op een zeker moment van hem eisten dat hij de Augsburgse Confessie zou ondertekenen, een belijdenisgeschrift dat hij nota bene zelf geschreven had...

Levensavond en dood

Er ontstonden felle en bittere meningsverschillen, die bekend staan als de Filippistische of Melanchthoniaanse twisten. Ze hebben Philippus' levensavond vergald. De luthersen die het bij Melanchthon hielden, werden gescholden voor 'krypto-calvinisten', verbor­ gen calvinisten dus. Philippus heeft onder deze dingen geleden. Het deed hem eens midden onder een college uitroepen: 'Leefde Luther nog maar!' Maar Luther leefde niet meer. Een grote slag trof hem toen hem tijdens een verblijf in Heidelberg het bericht bereikte dat zijn geliefde vrouw, Katharina Krapp, was overleden. Hij maakte een Latijns grafschrift voor haar, met wie hij 37 jaren een heel goed huwelijk had gehad. De laatste regel van dit grafschrift verraadt iets van zijn diepe smart: '... en ik was er niet bij toen ze stierf!'

Ruim een halfjaar voor zijn dood publiceerde Philippus nog een opmerkelijk geschrift. Het heette Antwoord aan de Beierse inquisitie. Aanleiding was het feit dat de jezuïeten in Beieren een vragenlijst met 31 vragen hadden opgesteld, waarop allen van wie vermoed werd dat zij de reformatie waren toegedaan, antwoord moesten geven. In zijn scherp geschreven boekje blijkt dat Melanchthon, hoe vaak hij in zijn leven ook gewankeld mag hebben en hoe fel hij ook van het tegendeel beschuldigd was, nog altijd met hart en ziel de beginselen van de reformatie was toegedaan.

Het jaar 1560 brak aan, dat zijn sterfjaar zou worden. Melanchthon was nu 63 jaar. Philippus' krachten namen snel af Tijdens een college over de brief aan de Romeinen moest hij na een kwartier ophouden. De 19^ april werd zijn sterfdag. Hij liet de kapper komen om zijn haar te knippen. Nog eenmaal bad hij zijn dagelijks gebed voor de Kerk. Hij dronk nog wat. Terwijl honderden studenten stil voor de deur van zijn huis in Wittenberg stonden en enkele vrienden hem bij zijn bed voorlazen uit Gods Woord, sliep hij, onhoorbare gebeden prevelend, in. Aan een van zijn vrienden had hij kort daarvoor geschreven dat hij naar het licht van de hemelse academie verlangde zoals een wandelaar in de nacht wacht op het morgenrood. Een voor hem heel typerende beeldspraak! Na Luthers dood had men bij zijn bed een brieve gevonden met de beroemd geworden woorden, gedeeltelijk Duits, gedeeltelijk Latijn: 'Wir sind Bettier. Hoc est verum': 'Wij zijn bedelaars. Dat is waar'. Veel minder bekend is dat na de dood van Melanchthon tussen zijn papieren een vergelijkbare notitie werd gevonden. Hij had daarop een aantal redenen geschreven waarom een mens niet bang behoeft te zijn voor de dood. We noemen er een paar. Dan zal een mens vrij worden van al zijn zonden.

Dan zal hij God zien. Dan zal hij die wonderbare geheimenissen verstaan die hij in dit leven nooit heeft kunnen begrijpen, zoals: waarom wij geschapen zijn zoals wij zijn, en hoe het mogelijk is dat God en mens één zijn in Christus.

We mogen hartelijk geloven dat Philippus Melanchthon nu deze geheimenissen volkomen mag verstaan.

Capelle aan den IJssel,

ds. A. Moerkerken

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen