Verzet tegen de tijdgeest

Op zondag 25 december 2005 is in Bussum dr. W. Aalders overleden. Dr. Aalders, hoewel niet direct behorend tot de kring van de bevindelijk gereformeerden, was wellicht voor vele lezers van De Saambinder geen onbekende. In het Reformatorisch Dagblad en in De Reformatorische School hebben verschillende waardevolle bijdragen van hem gestaan. Ook op allerlei bijeenkomsten heeft hij gesproken. Een recent boekje over het huwelijksformulier van een van onze predikanten voert als motto een citaat van hem. Aalders was ook bekend in de volle breedte van de samenleving. Het feit dat zelfs het liberale NRC-Handelsblad aandacht gaf aan zijn overlijden is wellicht sprekend. Kortom, Aalders was geen onbekende en zijn overlijden roept herinneringen op. In zijn niet aflatende strijd tegen de tijdgeest greep hij terug naar de Reformatie (Luther) en het Reveil. In het Nederlands Dagblad typeerde M.J. Aalders hem als een theoloog van de verontrusting. Persoonlijk herinner ik mij hem nog van de conferenties van de vrienden van Kohlbrugge. Wat kon Aalders daar indringend getuigen tegen de geest der tijd, het verzet tegen de tijdgeest!

Wortels

Dr. W. Aalders (geboren op 5 mei 1909) kwam oorspronkelijk uit de Gereformeerde Kerken. Zijn vader (ds. J.C. Aalders) was predikant en sloot zich in 1926 aan bij het Hersteld Verband, de kring rond dr. Geelkerken. Hij studeerde theologie in Utrecht en maakte in die tijd de overstap naar de Nederlandse Hervormde kerk. In Utrecht studeerde hij onder andere bij prof. dr. M. van Rhijn, een ethisch theoloog. Aalders ontwikkelde zich als een ethisch theoloog in de lijn van Gunning, Van Rhijn, Berkelbach van der Sprenkel, De Vrijer en anderen. In 1941 promoveerde hij op een proefschrift over Pascal. In die tijd was hij predikant van een confessionele gemeente in Friesland. Het binnenrukken van de Duisters in mei 1940 heeft hem geweldig aangegrepen. In zijn radeloosheid zocht en vond hij steun in het bekende boek van Maarten Luther over de gebonden wil. De Servo Arbitrio. In heel zijn latere leven heeft Luther een grote betekenis gehad. In de oorlog verhuisde Aalders naar Groningen. Hij heeft aldaar onderduikers en Joden geholpen.

Na de oorlog heeft Aalders aanvankelijk in Karl Barth de theoloog gezien die 'nieuwe wegen voor geloof en theologie zou wijzen'. In een 'langzaam verlopend loswekingsproces' heeft hij zich uiteindelijk, als een van de weinige wetenschappelijke theologen in die tijd, radicaal van de theologie van Barth afgewend. Zijn kritiek op Karl Barth heeft hij vooral duidelijk verwoord in zijn boekje De grote ontsporing (1971). Dit boekje is nog steeds zeer lezenswaardig, ook voor onze studerende jonge mensen. Het bevat een gefundeerde kritiek op de theologie van Karl Barth. Het werk van de Heilige Geest in zondaren komt bij Barth, die min of meer de alverzoening leerde, sterk onder druk te staan. Aalders vindt juist het innerlijke werk van Gods Geest zeer belangrijk. Zijn leven lang heeft hij gestreden voor innerlijkheid. Door zijn afscheid van Barth werd Aalders in theologisch Nederland een eenzame figuur. Hij heeft daar, naar eigen zeggen, erg onder geleden. Graag had hij gedoceerd aan een van de algemene theologische faculteiten van Nederland. Zijn visie op Barth heeft dit belet. Hij hoefde, zo werd hem vanuit het moderamen van de Hervormde kerk meegedeeld, 'nergens op te rekenen'. Hij werd tenslotte lector in de protestantse theologie in Nijmegen, een roomskatholieke universiteit. In zijn kerk en door zijn vele boeken heeft Aalders echter grote bekendheid gekregen. Over drie belangrijke thema's in zijn werk wil kort ik iets schrijven: de kerk, de samenleving en de toekomst. In alles blijkt dat Aalders zich zeer betrokken wist op het tijdsgebeuren. Hij wilde het Woord Gods laten klinken in de concrete werkelijkheid van deze tijd.

Kerk

In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw was er in de grote kerken van Nederland een krachtige stroming die een horizontalisering van de bijbelse boodschap voorstond. Onder invloed van bijvoorbeeld het marxisme en de sociologie wilden velen de boodschap van de Bijbel niet in de eerste plaats betrekken op de verzoening van zondaren met God, maar op verbetering van de samenleving en bevordering van sociale gerechtigheid. 'Een tendens, die sinds Barth overal te bespeuren valt omdat de zonde- en genade theologie is omgezet in een Rijk Godstheologie en de soteriologische Christus vervangen is door de gedachte van het koningschap van Christus over de wereld' (Een correctie op de tijd, pag. 11).

De grote kerken hielden zich in die tijd onder andere bezig met Vietnam, ontwikkelingssamenwerking, kruisraketten, kernwapens, vredesweken, Zuid- Afrika en de apartheid, etc. Berucht zijn kerkelijke uitspraken over de plaatsing van kruisraketten en kernwapens. Prof dr. H. Berkhof en dr. A. J. Rasker waren in de jaren 80 zeer nauw betrokken bij het werk van de vredesbeweging (IKV). Er was binnen de hervormde synode op een zeker moment zelfs de gedachte dat de verwerping van kruisraketten onderdeel moest zijn van het belijden der kerk. Tegen deze ontwikkeling heeft Aalders, samen met anderen, krachtig en aanhoudend geprotesteerd.

Op 31 oktober 1967 verschijnt de zogenoemde 'Open Brief'. Samen met 23 andere predikanten, onder anderen ds. G. Boer, ds. L. Kievit en dr. K.H.E. Gravemeijer, tekent Aalders (hij is de opsteller van de 'Open Brief') protest aan tegen de gedachte om toch vooral 'de wereld in te gaan en solidair te zijn met de hedendaagse cultuur'. Door deze apostolaatstheologie (de kerk moet de wereld in en daar ligt haar roeping...) komen de primaire ambtstaken (prediking, zielszorg en catechese) in het gedrang. Het ene nodig raakt op de achtergrond. Vanuit de Hervormde Synode wordt uiterst kritisch op de 'Open Brief' gereageerd. De verontrusting over de koers van de kerk echter bleef. In 1971 behoort Aalders tot de medeondertekenaars en opstellers van 'Het getuigenis'. Ook in dit document tekent men weer verzet aan tegen de horizontalisering van het Evangelie. Het getuigenis is onder andere ondertekend door prof dr. G.P. van Itterzon, prof dr. G.C. van Niftrik en ds. G. Boer. Het Getuigenis roept veel instemming op maar ook (zo mogelijk nog meer!) verzet op.

In 1995 tenslotte heeft Aalders in 'Hervormd Pleidooi' zich gekeerd tegen het Samen op Wegproces. Ook daarin zag hij een afwijken van de bijbelse boodschap en een afbraak van de kerk in Nederland. In zijn kerkelijke opstelling heeft Aalders steeds het goed recht van de klassieke gereformeerde belijdenis willen onderstrepen. Dwars tegen de moderne theologie in heeft hij de kern van het Evangelie willen benadrukken en vasthouden. Vooral de veroppervlakkiging ging hem aan het hart. Steeds weer heeft hij gewezen op de noodzaak van het persoonlijke geloof en de kernwaarheden van de Bijbel. Een interview in Wapenveld uit 1999 draagt als opschrift "Dr. W. Aalders over zijn levenslange pleidooi voor innerlijkheid". In dat vraaggesprek onderstreept hij vooral het grote belang van het eeuwigheidsbesef!

Samenleving

De jaren 60 en 70 van de vorige eeuw worden gekenmerkt door de secularisatie. De kerk verdwijnt steeds meer naar de rand van de samenleving. In de jaren 80 en 90 zien we de secularisatie ook doorwerken in het overheidsbeleid. Er komt een Wet gelijke behandeling, de winkels gaan op zondag open en het homohuwelijk wordt in de wet geregeld. Er zijn nog veel meer dingen te noemen, maar duidelijk is inmiddels wel dat Nederland het meest geseculariseerde land is van West-Europa. Hooguit 10% van de mensen in ons land weet zich op dit moment nog nauw verbonden aan een kerk. Voor het overige is Nederland los van God geraakt. Als één van de eersten en weinigen heeft Aalders dit proces werkelijk tot op de bodem doordacht en geanalyseerd. Nederland was in de 17^ en de 18^ eeuw een min of meer christelijk land. In de 19^ eeuw zien we de omslag (Groen van Prinsterer) en in de 20^ eeuw is de secularisatie voluit werkelijkheid geworden. De christelijke natie is verleden tijd (nog maar 25% van de geboren kinderen worden gedoopt) en ook de verzuilde samenleving (een creatie van onder andere Abraham Kuyper) loopt op zijn laatste benen. De voortdurende aanvallen op artikel 23 van de grondwet zijn daarvoor illustratief. In zijn boeken en in zijn publieke optreden heeft Aalders hier indringend aandacht voor gevraagd. Persoonlijk vind ik deze zijde van Aalders het meest aansprekend. Hier had hij werkelijk iets te zeggen, voor heel ons land maar ook voor onze gezindte. Niemand heeft naar mijn besef de ontwikkeling van onze tijd dieper en beter gepeild dan hij. Vooral de boeken Burger van twee werelden (1972), Theocratie of Ideologie (1977), Luther en de angst van het Westen (1982) en De tijdgeest weerstaan (1984) zijn zeer leerzaam. In het boek Het huwelijk, grootheid en verval (1979) laat hij zien wat de bijbelse visie op het huwelijk is, maar ook hoe het moderne denken alles uit zijn voegen heeft gerukt. Ik zou iedereen die wil weten wat er in onze tijd gaande is, willen aansporen om deze boeken te lezen en te herlezen. Het werk van Aalders krijgt bij dit onderwerp een welhaast profetisch karakter. Daar kunnen we ook vandaag nog winst mee doen. Vanuit het gedachtegoed van Groen van Prinsterer en het Reveil komt Aalders tot een diepborende taxatie van onze tijd. Vooral het losraken van samenleving en politiek van de historie en de Schrift ziet hij, terecht, als de grootste bedreiging voor ons land. De remedie ziet Aalders, met Groen, in: Tegen de Revolutie het Evangelie. Uiteraard zijn er bij sommige dingen in zijn boeken wel opmerkingen te maken. Niettemin zijn de gedachten van Aalders voor vandaag belangrijk. Steeds weer komt hij terug op het uitgangspunt van Groen van Prinsterer. Tegen de Revolutie het Evangelie. En daarin vallen we hem van harte bij!

Toekomst

De maatschappelijke en kerkelijke ontwikkeling is steeds beklemmender. De normloosheid in de samenleving, maar ook de zwakheid van de kerk doen soms het ergste vrezen. Vertrekt de Heere uit ons land? Is er nog toekomst voor onze kinderen? Wordt Nederland, net als eenmaal Turkije en Noord-Afrika in de zevende eeuw, overweldigd door de machten van bijgeloof (islam) en ongeloof? Dat zijn vragen die ons kunnen bezig houden. In zijn latere werken gaat Aalders op die vragen in. Vooral zijn boek De kerk het hart van de wereldgeschiedenis (1995) biedt een visie op de toekomst. In de geweldige druk van onze tijd blijft echter de kerk als een geestelijke gemeenschap staan. Daar vergadert de Heere Zijn kinderen en daar horen we de boodschap des heils. "Ik geloof in de heilige, apostolische en katholieke Kerk. Wat in die woorden ligt vervat, is immers dat deze wereld met haar infernale boosheden en verschrikkingen er een gemeenschap bestaat waar op onweersprekelijke historische grond God geloofd, gekend, bemind en aanbeden wordt als de Aanwezige, Tegenwoordige: Hij is een licht en in Hem is in het geheel geen duisternis (1 Joh. 1:5)" (pag. 9). Vooral in zijn laatste werken laat Aalders zien dat er in zeer donkere en hopeloze tijden uitkomst is en kan zijn bij God. Juist dan kan en wil de Heere uitkomst geven. De Bijbel en de kerkgeschiedenis bewijzen het. In zijn laatste boeken geeft Aalders daaraan veel aandacht.

Kanttekeningen

Dr. W Aalders heeft ongeveer 30 belangrijke boeken geschreven. Uiteraard zijn er ook verschillen van inzicht. Ik noemde reeds het feit dat hij zichzelf een 'ethisch' theoloog heeft genoemd. De Ethischen zijn niet voluit gereformeerd en hebben soms moeite met bepaalde gereformeerde opvattingen. Soms stuit je dan ook in de boeken van Aalders op dingen waar je vragen bij kunt en mag stellen. Ik noem een drietal zaken. In de eerste plaats zijn Schriftvisie. In 1926 deden de Gereformeerde Kerken daarover een leeruitspraak. De vader van Aalders en ook hijzelf konden daar niet mee leven. In zijn boeken kom je soms elementen van de ethische schriftvisie tegen. Gods Woord is dan in de Bijbel te vinden. Vooral de historische betrouwbaarheid van de Bijbel komt dan soms in het gedrang.

Een ander punt is zijn visie op de verzoening. In een recent en mooi boek over ds. G. Boer, die zich overigens heel nauw aan Aalders verbonden wist, las ik daarover het volgende: "Stonden Boer en Aalders theologisch wel zo dicht bij elkaar? Als ze op het punt van de verzoening zouden hebben doorgesproken, zouden, aldus de zoon, wel- eens diep(er)gaande verschillen hebben kunnen blijken" (J. van der Graaf, Passie voor het Evangelie, pag. 44). Ik denk dat er op het punt van het subject van de verzoening (wie wordt door Christus' bloed verzoend? ) wel eens vragen en verschillen zouden kunnen rijzen.

Tenslotte, ik noem zomaar enkele punten, zijn er vragen op het punt van de toe-eigening des heils. Aalders keert zich in zijn werk soms nadrukkelijk tegen hetgeen theologen in de 17^ en 18^ eeuw hierover hebben geleerd. Hij doelt dan op de Nadere Reformatie. We zien bij hem wel een grote waardering voor Luther en Calvijn. De periode daarna (de gereformeerde Orthodoxie) slaat hij aanzienlijk minder hoog aan. Bij hem bespeuren we ook de vrij algemene gedachte dat het na de 16^ eeuw tot een zeker verval is gekomen. Het voert te ver om op al deze punten uitvoerig in te gaan, maar de lezer van De Saambinder zal wel begrijpen dat we hier niet met Aalders mee kunnen en mogen gaan. De Reformatie en de Nadere Reformatie hebben we lief We zien in beide bewegingen geen tegenstelling maar juist aanvulling. In prediking en pastoraat gaan wij in onze gemeenten juist terug naar deze bronnen. Ook vandaag. De werken van Udemans, Teellinck, Tuinman, Beukelman, Hellenbroek, W a Brakel en anderen zijn en blijven ons lief; hoewel ik persoonlijk de Institutie van Calvijn hét onbetwistbare hoogtepunt vind van de gereformeerde theologie. Op het punt van de toe-eigening des heils verschillen we echter met Aalders van mening.

Beoordeling

Hoe gaan we nu, in onze kringen, met het belangrijke gedachtegoed van Aalders om? In ieder geval heeft een onbetwist gereformeerd man als ds. G. Boer nauw met hem samengewerkt. Bovendien heeft Aalders het op kritieke momenten beslist opgenomen voor het goed recht van de gereformeerde belijdenis. Veel eenzaamheid en verachting was daardoor zijn deel. Hoe benaderen we echter zijn werk? Ik denk in dit verband aan de Dogmatiek van ds. G.H. Kersten. Uit dat boek blijkt wel dat Kersten van de veronderstelde wedergeboorte en de gemene gratie zoals Kuyper die leerde niets moest hebben. Hij waarschuwde ertegen. Toch citeert ds. Kersten mannen als H. Bavinck en A. Kuyper op allerlei andere plaatsen instemmend.

Kermelijk heeft Kersten, die trouwens toch heel goed op de hoogte was van allerlei eigentijdse theologen, de boeken van deze mannen gelezen, gebruikt en verwerkt. Dat blijkt ook wel uit (het notenapparaat van) zijn dogmatiek. Soms worden er gedeelten uit de werken van Bavinck en Kuyper overgeschreven. Dat is iets wat je wel meer bij ds. Kersten tegen komt. Zijn verklaring op de Catechismus draag duidelijk de sporen van een verklaring van ds. H. Hoekstra, een gereformeerde predikant. Kersten kon kennelijk het goede bij deze mannen waarderen. Laten wij anno 2006 hetzelfde doen met het werk van dr. W Aalders. Onze tijd vraagt om een diepgaande bezinning. Het werk van Aalders biedt daarvoor heel belangrijke gedachten. In het voetspoor van Groen heeft hij bepaalde dingen weer duidelijk naar voren gebracht. We kunnen er slechts tot onze schade aan voorbij gaan.

Amersfoort,

ds. W. Visscher

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen