Comrie onder vuur (4)

We herinneren ons wat het kernbezwaar is dat ds. Kort tegen Comrie heeft. Comrie maakt onderscheid tussen de gave (de hebbelijkheid) en de werkzaamheden (dadelijkheid) van het geloof. Dit doet Comrie op zo’n wijze dat hij van geestelijk leven spreekt, ook als het niet gekomen is tot een bewuste geloofsvereniging met Christus.
Dit kernbezwaar van ds. Kort treft niet alleen Comrie, maar ook de prediking binnen de (Oud) Gereformeerde Gemeenten (in Nederland). Juist daarom is het goed om stil te staan bij het boek van de oud-gereformeerde predikant.

Scholastiek
Volgens ds. Kort heeft Comrie teveel gesteund op de filosofie en is hij daardoor afgeweken van Gods Woord en de geschriften van de reformatoren. Nu is ook deze kritiek niet nieuw. Bovendien treft ze niet alleen Comrie, maar de hoofdstroom van de gereformeerde theologie uit de zeventiende en achttiende eeuw. Met het gebruik van termen uit de filosofie was Comrie daarom geen buitenbeentje, maar ging hij in het spoor van de theologiebeoefening in zijn dagen. We hebben het dan over de zogeheten ‘scholastieke methode’. Om het boek van ds. Kort te begrijpen en zijn kritiek te weerleggen, moeten we hier eerst iets over zeggen.
De generaties na de Reformatie gingen voort met het doordenken van de leer van Gods Woord. Dit was nodig omdat er ook dwalingen opkwamen. Deze dwalingen dwongen de gereformeerde theologen om de geloofsleer zorgvuldig te formuleren. Helderheid en een ordelijke opbouw zijn daarvoor belangrijk.
Verschillende filosofische onderscheidingen bleken behulpzaam te zijn voor het onderwijs in de theologie aan de academies, waar predikanten hun opleiding kregen. Vooral het begrippenmateriaal van de Griekse filosoof Aristoteles bleek geschikt te zijn om zaken uit de geloofsleer nader uit te leggen. Bekend is de methode van de sluitrede (het syllogisme). Uit twee stellingen wordt dan een conclusie afgeleid.
Deze manier van spreken klinkt ook wel door in preken van oudvaders. Als Gods Woord de vruchten noemt van het ware geloof (stelling 1) en ik tref die vruchten aan in mijn hart of leven (stelling 2), dan mag ik (in verwondering!) de gevolgtrekking maken dat ik het ware geloof bezit. Met behulp van een filosofische onderscheiding wordt onder woorden gebracht wat antwoord 86 van de Heidelbergse Catechismus verwoordt. Met andere woorden: de filosofie voegt inhoudelijk niets toe aan dit antwoord, maar is dienstbaar om het op een andere wijze te verwoorden.

Algemeen aanvaard
De scholastieke methode van theologie beoefenen, was algemeen aanvaard in de zeventiende en achttiende eeuw. Niet alleen gereformeerden, maar ook lutheranen en rooms-katholieken gebruikten deze methode. Ondertussen kwamen deze stromingen inhoudelijk tot verschillende omschrijvingen van de geloofsleer. Dat is te begrijpen. De scholastieke methode immers is slechts een manier waarop het calvinistische of lutheraanse geloof werd verwoord. Het gaat om de vorm waarin de geloofsleer wordt verklaard en onderwezen en niet over de inhoud ervan. Die inhoud wordt bepaald door Gods Woord en wordt samengevat in de belijdenisgeschriften.
Toen de Synode van Dordrecht (1618- 1619) de Dordtse Leerregels opstelde, betekende dit geen afsluiting van de bezinning over verkiezing, verzoening, wedergeboorte, geloof en volharding. Integendeel, er was juist een stimulans om er verder over na te denken. Ook hiervoor werd gebruik gemaakt van filosofische begrippen. Een bekend en zeer invloedrijk theoloog in die dagen was Gisbertus Voetius. Inhoudelijk was hij overtuigd gereformeerd. Wat de vormgeving betreft sloot hij in zijn onderwijs aan de Utrechtse academie volop aan bij de scholastieke methode. Zo vormde hij twee generaties predikanten in de Nederlandse kerk.
Overigens moeten we nu niet het idee krijgen dat Comrie en andere oudvaders op een filosofische wijze gingen preken. Wie hun preken leest, weet beter. ‘Wij hebben de eenvoudigheid des Evangelies zoeken te behartigen, nooit de gemeente met winderige wijsheid zoeken op te bouwen”, zo schrijft hij in de voorrede op zijn boek ”Eigenschappen des geloofs”. Zijn eigen vrouw spoorde Comrie ook voortdurend aan om niet te preken boven het bevattingsvermogen van de dorpelingen in Woubrugge. Die raad heeft Comrie ter harte genomen. Maar in de verdediging van de gereformeerde leer tegen allerlei dwalingen gebruikte Comrie ook filosofische begrippen die hij van zijn leermeesters aan de academie van Groningen en Leiden had opgedaan.

Derde weg
In zijn boek uit ds. Kort ondertussen scherpe kritiek op Alexander Comrie. Met zijn ”filosofische embryotheologie” zou hij inhoudelijk afgeweken zijn van de eenvoud van Gods Woord en de reformatoren. Na het voorafgaande zal duidelijk zijn dat dit verwijt niet steekhoudend is en te kort door de bocht is. Het gebruik van de scholastieke methode op zichzelf maakt een opvatting niet schriftuurlijk. Maar ook niet onschriftuurlijk.
Ds. Kort gaat ondertussen best ver in zijn veroordeling. Met behulp van de filosofie zou een derde weg geconstrueerd worden. Dat zou zo subtiel gebeuren dat hij toch op de leer van de twee wegen lijkt (blz. 21). Op dit aambeeld hamert ds. Kort bijna het hele boek door. De leer van de rechtvaardigmaking van eeuwigheid zou zelfs zijn oorsprong hebben bij de Griekse filosoof Plato (blz. 91).
Voorzichtig willen we vragen: Slaat de predikant niet door? En ook: Is het verstandig om op deze wijze lezers om de oren te slaan met veroordelingen? Moeten lezers argwanend worden als ze in een oudvader lezen over de sluitrede, louter omdat dit een uitdrukking is, die afkomstig is uit de filosofie van Aristoteles?

Luther
Voor de duidelijkheid, niemand hoeft een liefhebber te zijn van het gebruik van begrippen uit de filosofie. De geloofsleer kan ze wel missen. Filosofische begrippen hebben zelfs iets gevaarlijks als daarmee de geloofsleer op een erg verstandelijke manier wordt uitgelegd. De onderscheidingen kunnen haarfijn zijn, het inzicht glashelder, terwijl er weinig leven meer in te bespeuren is. Het is te begrijpen dat Luther niets moest hebben van de filosofie uit zijn dagen. Met behulp hiervan was bijna de complete roomse leer opgebouwd, tot in de kleinste details. Maar Luther miste er zijn dierbare Meester in!
Maar, terug naar de kernvraag. Als Comrie een filosofisch begrippenpaar gebruikt als hij onderscheid maakt tussen de habitus (de hebbelijkheid of de gave) en de actus (de dadelijkheid of de werkzaamheid) van het geloof, heeft hij daarmee inhoudelijk iets verwoord dat niet waar en niet bijbels is? Op deze vraag hebben we in het eerste artikel het duidelijke antwoord al gegeven: Nee.

N.a.v. ”Wedergeboorte of schijngeboorte”, ds. A. Kort; uitg. Tekstservice Vermeulen, Meteren, 2012; 206 blz.; ISBN 978 90 78164 10 4; € 19,50.
(wordt vervolgd)

Middelburg, ds. J.M.D. de Heer

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen