Het boekje van Hellenbroek [1]

Dat inzicht had hij gemeen met zijn plaatselijke collega Wilhelmus à Brakel die eens verzuchtte: ‘Ik kan niet sien hoe een Predikant met een goedt gemoedt kan leven ende sterven, die zijn werk niet maekt van Catechiseren’. Zo kwam het “Voorbeeld der Goddelijke Waarheden voor eenvoudigen die zig voorbereiden tot de Belijdenisse des Geloofs” tot stand. Zoals de titel al duidelijk maakt, was het vragenboekje vooral bedoeld voor de catechisanten die werden voorbereid op het doen van openbare belijdenis.

Het boekje moet worden onderscheiden van het “Kort Begrip der Christelijke Religie”, dat bijna een eeuw eerder werd geschreven door Hermannus Faukelius. Laatstgenoemde richtte zich vooral op degenen die zich voorbereidden op deelname aan het Heilig Avondmaal.

Deze twee zaken, deelname aan het Heilig Avondmaal en belijdenis van het geloof, vielen in Hellenbroeks tijd niet zondermeer samen. Hellenbroek en zijn collega’s separeerden meer in hun prediking en benadrukten het onderscheid tussen het zaligmakend geloof en andere vormen van geloof, zoals het historisch-, tijd- en wondergeloof. Meer dan voorheen werd onderscheid gemaakt tussen geloofskennis en verstandelijke kennis. Hierdoor kwam er ook een andere avondmaalspraktijk. Leden die het voornemen hadden om aan te gaan, moesten eerst vertellen hoe zij bevindelijk tot de kennis van Christus waren gekomen.

Kleine dogmatiek

Hellenbroeks vragenboekje heeft de structuur van een kleine dogmatiek. Iemand noemde het: ‘De Redelijke Godsdienst in een notendop’. Het lijkt inderdaad veel op “De Redelijke Godsdienst” van tijd- en plaatsgenoot Wilhelmus à Brakel. Daarvan zal Hellenbroek ongetwijfeld gebruik hebben gemaakt, omdat Brakels standaardwerk zes jaar voor het verschijnen van zíjn boekje op de markt was gekomen. Ook zal hij gebruik hebben gemaakt van een eerder - door Rotterdamse predikanten - opgesteld vragenboekje, getiteld “Kort Voorbeeldt van de gesonde woorden gestelt tot oeffening van de Christelycke jeught”.

De eerste uitgave van Hellenbroeks vragenboekje verscheen in 1706 bij Van Doesburg in Rotterdam. Daarna is het vele malen herdrukt en bewerkt. De bewerking van het boekje bestond onder meer uit de toevoeging van een hoofdstuk over de raad des vredes (mogelijk van de hand van Aegidius Francken) en een hoofdstuk over het bestrijden van de dwalingen buiten de Gereformeerde Kerk. Ook werd het aantal vindplaatsen in de Bijbel uitgebreid. Daarnaast zijn nog 61 vragen en antwoorden aan het boekje toegevoegd.

Opvallend is dat een aantal van deze vragen met name gericht is op de bevindelijke aspecten van de geloofsleer. Er mag in dat opzicht gerust van een verrijking worden gesproken. Menig predikant citeert - als de vraag wordt gesteld hoe de zondaar (van zijn kant) overgaat in het genadeverbond -nog steeds uit de toegevoegde vragen uit “Hellenbroek”: ‘De zondaar doet dit bedaard, vrijwillig, armoedig, gelovig, oprecht, met een gehele toestemming aan de eisen, zowel als aan de beloften des verbonds’ (Hoofdstuk 10, vraag en antwoord 13).

De waardering voor het boekje is verschillend (geweest). Zo had de Brabantse predikant G.J.D. Schotel (1807-1892) er weinig mee op. Hij schreef: ‘Dit dor, scholastiek voetiaans godgeleerd boekje, verdrong niet alleen het Kort Begrip maar bijna alle catechiseerboekjes. Het ging met dit boekje als met de psalmberijming van Datheen, het volk was er zot naar en geloofde dat het van godsdienst zou veranderen, wanneer het zelf of hunne kinderen uit een ander leerboek onderwezen werden’.

Opvallend is dat een aantal van deze vragen met name gericht zijn op de bevindelijke aspecten van de geloofsleer. Er mag in dat opzicht gerust van een verrijking worden gesproken.

Ook uit onverdachte hoek kwam er kritiek. Niemand minder dan Hendrik de Cock zei: ‘Ik ben er weleens bij bepaald en ik geloof het ook, dat zelfs de geloofshelden onzes Vaderlands zoals Hellenbroek (…) door het uitgeven van hun vragenboekjes geen nut maar schade aan de kerk gedaan hebben. Niet dat ik hun vraagboekjes afkeur, die alleszins op de waarheid gegrond zijn, maar de kerk had er geen behoefte aan’.

Daarom wilde De Cock Hellenbroeks vragenboekje vervangen door de Heidelbergse Catechismus en het eerder genoemde Kort Begrip. Dat lukte niet, want daarvoor had “Hellenbroek” al teveel wortel geschoten.

Ledeboer was overigens wél zeer te spreken over het vragenboekje. Toen hij het - op aanraden van een catechisant(!) - gelezen had, wilde hij niet anders meer dan catechiseren uit dit vragenboekje.

Zonder af te doen aan de positieve waardering voor het boekje, is het een goede zaak dat de synodale commissie het vragenboekje heeft uitgebreid met ‘ankerplaatsen’ (vindplaatsen in de Bijbel), kernbegrippen, leesstukjes, gespreksvragen en illustraties. Met veel genoegen heb ik het afgelopen jaar uit deze nieuwe uitgave mogen catechiseren.

(wordt vervolgd)

Ds. W.A. Zondag, Woerden

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen