,,Import' moet in twee jaar ,,verfriest' zijn

Historisch monument
Het Fries is een westgermaanse taal die samen met het Nederiands thuis hoort bij de reeks waaronder ook het Duits en het Engels vallen. De overeenkomst tussen het Fries en het Engels bijvoorbeeld is treffend. Het Nederiandse kaas is in het Engels cheese en in het Fries tsiis, uit te spreken met een lange ïe. Het Nederlandse kaas vertoont weer meer overeenkomst met het Duitse Kase.
In de loop van de negentiende eeuw kwamen er steeds meer gebieden waar de Friese taal toegang wilde hebben. Ook op de scholen ging men het vaker gebruiken bij de officiële lessen, maar er zou nog een lange geschiedenis voorafgaan aan het wettelijk vastleggen van het gebruik van het Fries op de scholen. Maar hoe zit het nu met Nederlandstaligen die in Friesland gaan wonen? Volgens het in december 1983 uitgebrachte rapport ,,Fan geunst nei rjocht" (Van gunst naar recht) door de Wurkgroep Frysk in it offisjele ferkaer (Fries in het officiële verkeer) zijn nietfriestaligen in het algemeen in staat in één jaar het Fries te verstaan en te lezen, de zogenaamde passieve beheersing. De provinciale werkgroep is daarom van mening dat een Nederlandse vertaling van ambtelijke stukken die voor een groot deel in het Fries zijn gesteld, beperkt moet worden tot een periode van twee jaar. In die tijd moet men zover zijn ,,verfriest" dat een Nederiandse vertaling niet meer nodig is.
De heer P. Bergstra van het vooriichtingsbureau van provinciale staten van Friesland vertelt dat bij de provincie het zogenaamde volgend taalgebruik wordt gehanteerd. ,, Wanneer mensen zich in het Fries tot ons wenden, antwoorden wij in het Fries, zowel mondeling als schriftelijk. Wanneer mensen de Nederiandse taal gebruiken reageren wij ook Nederlands. Trouwens, in het personeelsbeleid van de provincie wordt de voorkeur gegeven aan mensen die de Friese taal actief beheersen, die dus ook Fries kunnen spreken en schrijven."
Bergstra stelt heel nadrukkelijk dat men in Friesland voorstander is van de zogenaamde tweetaligheid en niet van dubbeltaligheid zoals die bijvoorbeeld in België voorkomt. ,,Bij ons is het of Fries of Nederlands, maar niet èn-èn. De voorstellen die gedaan worden, zijn bijna altijd in het Fries gesteld. En dat gebeurt puur uit praktische overwegingen."

Tweetalig
Van de leden van de provinciale staten spreekt meer dan de helft Fries. Bergstra: ,, Het is haast vanzelfsprekend dat binnen de staten tweetaligheid heerst. De dialogen worden dan ook tweetalig gevoerd en men begrijpt elkaar heel goed." Het Fries wordt hoe langer hoe meer een vanzelfsprekende taal in het provinciehuis. In de diverse gemeenten is er onderiing wel verschil. Zo zijn er enkele gemeentehuizen die zich naar buiten toe melden met: , ,Mei itgemeentehüs fan. . . "Het doorvoeren van het schriftelijk taal gebruik verloopt echter moeizamer.
Van officiële akten moet altijd een vertaling beschikbaar zijn. Sommige akten mogen zelfs niet in het Fries opgemaakt worden. De trouwakte is bijvoorbeeld altijd in het Nederlands gesteld. Volgens een ambtenaar van de burgerlijke stand in Leeuwarden is dit wettelij k voorgeschreven. ,,0p verzoek kan de toespraak wel in het Fries gehouden worden, maar dat komt bij ons in Leeuwarden niet veel voor. Een trouwboekje in het Fries behoort ook tot de mogelijkheden, hoewel dit in Leeuwaren niet gebruikelijk is. Bij aangifte van geboorten komt het tegenwoordig veel voor dat men ons een Friestalig boekje in handen geeft."

Friese eed
Het afleggen van de eed in het Fries is nu ook mogelijk. De vroegere minister P. S. Gerbrandy heeft destijds enorm geijverd voor de eed in het Fries. Zijn pogingen hadden echter geen succes. Het afleggen van de eed gebeurt nu echter, als men daar prijs op stelt, wel in het Fries. Bij de installatie van 54 statenleden in 1982 legden 29 van hen de eed af in het Fries.
Hieruit blijkt wel dat de rol van de overheid is veranderd. Rijk en provincie gingen van een passieve houding ten opzichte van het Fries over op stimulering van het gebruik van deze taal.
De stimulering van het gebruik van het Fries speelt zich met name af op twee terreinen. Op dat van het officiële verkeer, zoals hierboven verschillende keren is aangetoond, en op dat van het onderwijs.
Zoals gezegd kwam het Fries in 1937 via een achterdeurtje het onderwijs binnen. Daarvóór werd het ook wel gegeven, maar alleen op particulier initiatief en na schooltijd. In 1937 werd er echter een wettelijke bepaling van kracht waarin stond dat „enige kennis van de streektaal begrepen kan zijn bij lezen en taal." De doorvoeringvan het Fries in het onderwijs sluimerde al lang en door deze passage werd met name voor het Fries enige ruimte gecreëerd. De mogelijkheid was nu aanwezig om het Fries als onderdeel van het lesprogramma binnen schooltijd te geven.

Stroomversnelling
Na de Tweede wereldoorlog kwam de ontwikkeling van de Friese taal binnen het onderwijs in een stroomversnelling terecht. Stelregel was: „Foaritünderwiis yn it Frysk moat romtekomme."

In 1950 startte men met proefscholen waarbij in de eerste leerjaren alle lessen in het Fries werden gegeven. Fries werd zo de voertaal bij het aanleren van lezen, schrijven en rekenen. In de middenklassen ging men dan langzamerhand over op het Nederlands. De achterliggende gedachte hierbij was dat in de eerste leerjaren het Fries volledig gevormd was en dat daarna aan de tweede taal, het Nederlands, kon worden begonnen. Fries werd dan alleen nog als vak gegeven.

Sinds 1 augustus 1980 is het Fries als verplicht vak voor alle lagere scholen in Friesland vastgelegd in de lager-onderwijswet. Niet elke school waar het vak Fries gegeven wordt, is echter een tweetalige school. Een school mocht zich in de constructie van 1950 alleen tweetalig noemen als twee talen werden gebruikt als voertaal voor het onderwijs in bepaalde vakken zoals bijvoorbeeld rekenen of gymnastiek.
In de invulling van de term tweetalige school is nu echter verandering gekomen. Hoewel het een,,skoalle" met twee voertalen blijft, is de verschuiving in de talen van de eerste naar de zesde klas niet meer het wezenlijke kenmerk.

Maar hoe functioneert dit nu op een gewone lagere school in Friesland? Onderwijzer A. S. Elsinga van de Kristlik Nasjonale Skoalle in Broeksterwoude, zelf een rasechte Fries, verwoordt de ervaringen van zijn collega's. ,,Dat het Fries in de eerste paar jaren volledig gevormd moet worden is volgens ons een min of meer achterhaalde stelling. Wij zijn van mening dat het Friese taalonderwijs tegemoet moet komen aan de pedagogische eisen. En daarbij staat voor ons het gevoel van het kind voorop. Het kind moet centraal staan. Van huis uit is het vertrouwd met het Fries. Je moet dat ontwikkelen en stimuleren, maar daarnaast moet in de loop van de schooltijd ook het Nederlands aangeleerd worden. Daarom gaan wij in de loop van het eerste leerjaar al over op Nederlandstalige boeken."

Gevoel
Elsinga noemt nog een argument: ,,Het Fries is rijker aan klanken dan het Nederlands. Wanneer het kind nu het Nederiands gaat leren, herkent het de klanken omdat het Fries kent. Het is wel zo dat de betrokkenheid op het Nederiands, het gevoel dat de kinderen hierbij hebben, in het begin veel minder is."
Op de skoalle in Broeksterwoude is het Fries de voertaal in de eerste klas. In het tweede leerjaar wordt het al minder en in het derde jaar wordt het zeer beperkt gebruikt. Dan gaat men over op de wettelijk voorgeschreven norm van één uur Fries in de week. ,,Wel is het zo dat wij het Fries integreren in alle andere vakken, daar waar het functioneel is. Als ik les geef over de weidevogels leeft dit voor de kinderen. Ze kennen een kievit als een Ijip en dat is voor mij weer een goed aanknopingspunt om Friese spreekwoorden en gezegden aan te halen. Vaak schrijven we zelf Friese teksten bij een bepaald onderwerp waar we les over geven."

Taalachterstand
Er wordt vanuit het Nederlandse taalgebied wel eens opgemerkt dat kinderen in Friesland in de hogere klassen een taalachterstand hebben. Het onderwijzend personeel uit Broeksterwoude is het hier echter niet mee eens. ,,Omdat het Nederlands en het Fries beiden geleerd worden, moeten beide talen ook worden onderhouden. In 1976 heeft men tien tweetalige Friese scholen vergeleken met tien scholen uit de provincie Utrecht. Hierbij bleek dat, zo er al enige achterstand was, deze te verwaarlozen was. Daar stond echter wel tegenover dat de kinderen van de Friese scholen twee talen kenden. Zij kunnen denken en werken in twee talen."
,, Voor het kind kan het inderdaad een belasting zijn. Maar wat wij zien is dat taalzwakke kinderen moeite hebben met zowel Fries als Nederlands. Kinderen die goed in Fries zijn, zijn ook goed in Nederlands. Hun taalgevoel is goed." In de grotere Friese steden staat het Fries op de lagere scholen minder in de belangstelling dan in de plattelandsgemeenten.

Ferplicht fak
,,De kommisje is fan betinken dat it Frysk ek yn de skoallen foar f uortset onderwiis yn Fryslan in ferplicht fak wurde moat mei yn in inkeld gefal frijstelling foardelearling."
Dit advies van de Rijkskommisje Fries in het voortgezet onderwijs komt er in de praktijk op neer dat men het Fries in het voortgezet onderwijs wil laten aansluiten op het Fries in het lager onderwijs. Ook wil men een verplichte invoering van het Fries als vak, dat, in aansluiting op het lager onderwijs, ook hier één keer in de week gegeven zou moeten worden.
Het is op de scholen voor voortgezet onderwijs in Friesland in principe mogelijk Fries als examenvak te kiezen. Een medewerkster van het Gemeenschappelijk Centrum voor onderwijsbegeleiding hierover: ,,Je kunt Fries kiezen, maar het hoeft beslist niet. Trouwens, het is niet zo dat alle scholen leraren hebben die Fries als examenvak mogen geven. Er zijn bepaalde scholen die een naam hebben in dit verband. Leerlingen die dus Fries willen kiezen gaan vanzelfsprekend naar die scholen." Het programma omvat, net zoals dat voor het Nederlands geldt, het schrijven van een opstel en het lezen van Friese literatuur.
In de overige provincies moet het in principe mogelijk zijn Fries als examenvak te kiezen. In de paktijk gebeurt dit echter zelden, omdat de benodigde faciliteiten niet voorhanden zijn en bevoegde leraren ontbreken. Het centraal schriftelijk examen Fries voor mavo, havo en vwo is deze maand afgenomen.

Bijbelvertaling
Omdat het Fries op zoveel verschillende terreinen een plaats heeft, zal het niemand verwonderen dat de Friezen ook een eigen Bijbelvertaling hebben. Dr. G. A. D. Wumkes heeft voor de eerste vertaling in het Fries gezorgd. Het Nieuwe Testament kwam in 1933 uit, terwijl het Oude Testament in 1943 van de persen gleed. Wumkes heeft de Friese vertaling gemaakt vanuit de grondtalen, waarbij hij veel heeft overgenomen uit de Statenvertaling. Nadat de Dode-Zeerollen en de masoretische tekst gevonden waren, maakte men een nieuwe vertaling. (Niet te verwarren met de NGB-vertalingvan 1951). Bij deze vertaling werd meer vanuit de grondtalen gewerkt dan Wumkes had gedaan.

Friese psalmen zijn er ook al heel lang. GysbertJapicx, een bekend figuur uit de Friese literatuur rond 1630, vertaalde psalmen vanuit het Frans in het Fries. De kinderen van de Kristlik Nasjonale Skoalle in Broeksterwoude zingen zo nu en dan Friese psalmen. ,,Wij doen dit vooral om de geestelijke functie van het Fries niet uit het oog te verliezen", aldus het schoolteam. Met de vertaling van de psalmberijming van 1773 heeft Fedde Schurer zich beziggehouden. In de nieuwste versie van de Friese psalmberijming zijn ongeveer twintig psalmen van hem overgebleven.

Kerktaal
Maar welke plaats neemt het Fries nu in de kerken in? Deze vraag legden we voor aan ds. L. H. Oosten, hervormd predikant te Wouterswoude. ,,Vanaf het begin van deze eeuw worden pogingen gedaan het Fries in te voeren in de kerk. De achtergrond hiervan is echter meer cultureel dan religieus. Dit vond dan ook slechts in enkele kerken enige ingang, met name in de, generaliserend gesproken, moderne kerken. Over het algemeen vindt men het Fries te plat als kerktaal. De Friezen zouden zeggen: „Het klinkt zo bot. "De volkstaal in Friesland is Fries. Men vindt het Nederlands voornamer, deftiger. Maar dat is meer een gevoelskwestie. De meeste Friezen vinden het Nederlands als kerktaal ,,gewijder". In sommige gemeenten worden wel regelmatig Friese dienten gehouden." ,,In de gezinnen waar onderling altijd Fries wordt gesproken, wordt in de meeste gevallen toch niet in het Fries gebeden. En het merendeel gebruikt ook gewoon de Nederiandse statenvertaling. Geestelijke gesprekken worden wel in het Fries gevoerd. Maar juist in dit soort gesprekken hoor je veel Nederiandse uitdrukkingen die vaak zijn ontleend aan de Bijbel."

Scheppingsorde
AI met al zal het duidelijk zijn dat het Fries meer is dan de liefhebberij van een aantal fanatieke noorderlingen. Onderwijzer Elsinga drukt het zo uit:,, Het onderhouden van de cultuur is een scheppingsorde van God en van daaruit hebben wij liefde tot onze moedertaal, het Fries, en moeten wij ,,it Frysk" onderhouden." i< />

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen