De Bijbel in de schilderkunst

Kunstenaars zijn de eeuwen door bijna net zulke „uitleggers" van de Bijbel geweest als de „erkende" exegeten en predikers. Maar de boodschap wordt door hen die penseel of pen hanteren vaak anders, minder direkt verstaanbaar, onder woorden (en beelden) gebracht dan door hen die bundels feeststoffen het licht doen zien. Toch is zo'n Rembrandt of zo' n middeleeuwse Vlaming als Jan Gossaert (gezegd Mabuse) of Dieric Bouts of Hans Memling niet zomaar een plaatjesmaker, een bijbelillustrator, Bijbelse taferelen, of dat nu de bekendste verhalen zijn als de geboorte van het Christuskind te Bethlehem of Zijn lijden op Golgotha of de verhalen van de oudtestamentische koningen of de schepping van mens en wereld, worden door de beste schilders en schrijvers telkens opnieuw verwerkt. Natuuriijk, er is ook een schilderkunstige traditie. Die kennen we vooral als zeer hecht in de ikonenschilderingen, hoewel ook daar weer diverse,,scholen" en tijden zijn te onderkennen.

Heilige familie
Maar om ons in deze Terdege even tot,,Bethlehem" te bepalen: een geliefd thema als de aanbidding door de wijzen (in de rooms-katholieke traditie: de heilige Drie Koningen) wordt door Rubens totaal anders op het doek gezet dan door Pieter Bruegel de Oude en de vlucht naar Egypte bij Gerard David lijkt niet op die van een latere tijdgenoot als Adam Elsheimer of Orazio Gentileschi. Elke kunstenaar weet zich immers niet alleen aangetrokken tot dat bepaalde bijbelverhaal of die episode uit de omwandeling van Jezus op aarde, maar de schilder is ook kind van zijn eigen tijd. (De bijbel-exegeet is dat ook, maar bij hem valt het wellicht minder op. Toch is er een diepe kloof tussen bijv. een 17e-eeuwseMatthew Henry en commentaren uit onze tijd, ook als die niet Schriftkritisch en wel tamelijk rechtzinnig zijn). Een voorbeeld: als laat-middeleeuwse schilders uit het Herfsttij de heilige familie schilderen is zowel het Christuskind als Maria omgeven door een geur van vroomheid en heiligheid. Een stralenkrans laat zien dat het echt niet om een gewoon gezin gaat.

Menselijk beeld
Maar in en na de Renaissance komt het aardse, menselijke, met kracht naar voren. En bij Gentileschi zien we op zijn,, Vlucht naar Egypte" niet een gebruikelijk plaatje van Maria met het Kind op een ezel en ernaast een voortsjokkende Jozef. Hier een,,moderne" Italiaanse vrouw uit de 17e eeuw en een ouwelijk jongetje op haar schoot dat de borst krijgt op een volslagen aardse, onheilige, zij het beslist niet profane wijze. Van de ,,heilige familie" is hier niets meer over. Maar ook de diep-religieuze Rembrandt kan het Kerstgebeuren afbeelden op een vermenselijkte manier en wie zijn,,Kruisafname" vergelijkt met die van zo'n 15eeeuwse onbekende,, Meester van de Virgo inter Virgines" ziet wat ik bedoel: zo'n altaarstuk, paneel of doek zegt veelal net zoveel over de maker als over de voorstelling. De echte kunstenaar - ik doel nu niet op de amateurverver- wil ook helemaal niet echt proberen af te beelden hoe het daar in Bethlehem bijna twintig eeuwen geleden precies is toegegaan. Hij is geen fotograaf of historicus en ook geen illustrator van een kinderbijbel. De laatste probeert wel enigszins bijbelse werkelijkheid van ,,toen" uit te beelden, al is hij evenzeer kind van eigen tijd. Maar bijbelprentjes of schilderijen over bijbelse thema's door grote meesters: dat zijn twee werelden.

Bijbel en kunst
Ik kom op dit thema,, Bijbel en kunst" eigenlijk door drie recent verschenen fraai uitgevoerde boeken:,, De Bijbel in de schilderkunst" door Bruce Bernard (Kok, Kampen),,,Chagall, de Bijbelse Boodschap" door Pierre Provoyeur (Becht, Amsterdam) en,, Pieter Bruegel. Een nieuwe interpretatie" door (ds.) M. J. C. Visser (De Walburg Pers, Zutphen). Het boek van Kok is naar vorm en uitvoering een fraai jubileumboek omdat de uitgeverij 90 jaar bestaat. Maar inhoudelijk heb ik nogal wat kritiek op dat werk. Om te beginnen is het duidelijk haastwerk geweest; de uitgever zocht op korte termijn iets geschikts. Maar men kwam niet met bijv. een eigen auteur en uitgave die de oude firma J. H. Kok recht doen. Want dan had er iets speciaals van bijv. Afscheiding en Doleantie ter perse gelegd moeten worden, voor mijn part een platenatlas van deze anderhalve eeuw afgescheiden en gebleven kerkhistorie. (Kok doet genoeg aan de Afscheiding, daar niet van. Maar juist iets dergelijks was typerend als jubileumuitgaaf). Nu heeft men samen met het Davidsfonds te Leuven een Engels boek van Bruce Bernard vertaald en uitgegeven.

Gemiste kans
Bernard laat zien, hoe kunstenaars met de Bijbel omgingen vanaf de 14e tot begin onze eeuw, hoewel de oudere kunst veel meer aan bod komt dan onze tijd. Vaderlandse kunstenaars als Aad de Haas met zijn beroemde Kruiswegstatie komen helemaal niet ter sprake en Bernard - jarenlang beeldredacteur van The Sunday Times - laat wel de kunsthistoricus prof. sir Lawrence Gowing aan het woord, maar die maakt er in zijn inleiding ook geen „Nederlands" boek van. Voor een breder publiek dus een gemiste kans, lijkt me. Merkwaardig is ook dat in de 274 afbeeldingen niet alleen het OT en NT aan bod komen van de schepping (Jeroen Bosch) tot het laatste oordeel (Michelangelo), maar ook de apokriefe (tegenwoordig in r-k kring,, deuterokanonieke") boeken Tobit, Judit en een aanvulling op Daniël (met de beroemde Susanna en de oudsten). En voorde bijbeltekst gebruikt men de weinig gereformeerde Groot Nieuws Bijbel. Al met al niet zo'n gelukkige greep als specifiek Kok-boek. Er staan ondertussen wel prachtige platen in, zoals ,,Mozes gevonden" van Frederick Dillon of ,,De Verlosser gevonden in de tempel' ' van de pre-rafaëliet W. H. Hunt of,, De veelkleurige rok" van Ford Madox Brown. Maar waarom er zo' n kleurverschil zit in de rokplaat naast de titelpagina en dezelfde afbeelding op p. 61 is onduidelijk. Dus: een heel mooi kijkboek, maar met veel beperkingen inzake de tekst. Tot 1 jan. '85 kost het 60, daarna 90 gulden.

Chagall en Bijbel
Een inmiddels hoogbejaarde en wereldberoemde joodse schilder die de bijbelse boodschap - voor hem uiteraard het Oude Testament-wil doen herieven is de Russische Mare Chagall (geb. 1887) die vooral in Frankrijk zou arbeiden. Maar vreemd genoeg heeft deze chassidische jood, die in veel van zij n bij belse werken zijn Russische stadje Witebsk met zijn Orthodoxe kerken afbeeldt, ook veel thema's uit het Nieuwe Testament geschilderd. Het is voor de jood die de Tien Geboden serieus neemt al moeilijk om überhaupt portretten van mensen te schilderen, maar om goddelijke taferelen uit te beelden als orthodoxe joodse mystiek-aanhanger, dat is bijna een onmogelijke taak. Chagall durfde het aan en in het huidige Israël is hij hoog gewaardeerd. En in Nice kreeg hij zijn eigen grote,,Nationaal Museum de Bijbelse Boodschap Mare Chagall", waarvan Pierre Provoyeur de conservator is. Alle daar aanwezige bijbel-schilderijen zijn gebundeld en toegelicht in een schitterend uitgevoerd kolossaal boek (met tientallen platen in zeskleurendruk, vaak paginagroot) en dat boek van Provoyeur is door Becht uitgebracht als ,,Chagall, de Bijbelse Boodschap". Het telt 262 blz. en kosttotljan.'85nog225, daarna 275 gulden.

Jood en Rus
Een zeldzaam werk in velerlei opzicht. Géén bijbelillustraties, wel de weerslag in — soms ijle - kleuren en vage lijnen van wat de Schrift deze joodse schilder gedaan en gezegd heeft. En daarbij die merkwaardige mengeling van motieven: Russische orthodoxie, het stadje Witebsk, de Zuidfranse stad Vence die model staat voor Jeruzalem, de,,aardse" aanpak, de verschillende ,, verhalen" op het ene schilderij. Bijv. Jakobs worsteling aan de Jabok is omgeven door Jakobs treuren over de veelvervige rok van Jozef, diens geworpen worden in de put en de ontmoeting van Jakob met Rachel bij een put. En dat alles in sobere nachtblauwe tinten en met een hand die zo meesteriijk is dat hij eerder hulpeloos en ietwat naïef aandoet.

Dichter
Ik kan hier niet uitvoerig op boek en meester ingaan, maar blader het eens in bij de boekhandel en zie hoe Chagall eerst in een kleine Kruiswegkapel in Vence zijn bijbelschilderijen zou onderbrengen. Dat ging niet door, maar in 1968 werd in Nice de eerste steen van zijn museum gelegd. En daar vinden we de religieuze Chagall. Niet die van de naakten of het zelfportret met zeven vingers. Wel de Chagall van het schitterende wandtapijt ,,Mozes en de brandende braambos'', van de drie glas-in-lood ramen,, De zeven scheppingsdagen van de wereld'', van het grote mozaïek,, De profeet Elia'', van de vele gouaches naast de monumentale olieverven. In museum en boek vinden we ook de verder weinig spraakzame dichter Chagall, die geen interpreet van eigen kunst wil zijn en ieder zijn eigen uitleg gunt. ,,De Bijbelse Boodschap" is voorwaar geen Rembrandtof Doré-Bijbel, maarevenzeer de moeite van het grondig bestuderen waard.

Bijbelse Bruegel'
' Een bekende schilder die men echter niet direkt een ,,bijbels kunstenaar" zou noemen is wel Pieter Bruegel de Oude. Die ontleent zijn faam vooral aan boerenbruiloften, kermissen en andere volkse taferelen. Maar Bruegel schilderde ook,, De aanbidding der 'koningen' in de sneeuw", de,,Prediking van Johannes de Doper'', de,, Kruisweg", de,, Volkstelling te Bethlehem", ,,De toren van Babel", ,,De goede Herder' ' en nog veel meer bijbelse voorstellingen. Toch zag,, de" kunsthistorie en kunstkritiek in deze ,,boeren-Bruegel" geen sterk bijbels geïnspireerd kunstenaar en zeker geen belijdend christen. Ik zeg ook niet dat hij dit wel is, maar recent verscheen er een boek van een predikant die najaren studie meent een veel christelijker Bruegel te kunnen schetsen dan gewoonlijk werd aangenomen. Die auteur is ds. M. J. C. Visser, Hervormd midden-orthodox emerituspredikant te Ermelo.

Lof der zotheid
Hij heeft - meent hij - een nogal schokkende ontdekking gedaan die voor de kunsthistorici nogal wat gevolgen heeft, als ze Vissers werk serieus nemen. Deze benadrukt ook, Bruegels werk niet te zien als kunstkenner, wèl als theoloog. En dat is een totaal andere invalshoek, waarvan vooralsnog niet aangetoond is dat de opzet niet deugt. Visser meent, ruwweg aangeduid, dat Bruegels werk boordevol bijbelse prediking en boodschap zit en dat het Kruis van de gesmade Christus - voor de wereld een dwaasheid - daarin letterlijk centraal staat. (Of ligt: in ,,Boerendans" wordt dat kruis - gesymboliseerd door twee gekruist liggende strootjes en elders door gekruiste korenschoven - vertrapt door de danser, hier op te vatten als symbool van de wereldse dwaasheid. ) Zo zouden die ogenschijnlijk zo volkse en boertige taferelen van Bruegel wat anders zeggen dan er staat en dan de oppervlakkige beschouwer van toen en thans er in ziet. Volgens ds. Visser bezingt Bruegel de,, lof" der zotheid vol ironie, niet als lolbroek of satiricus, maar in volstrekte bijbelse ernst. Hij wil - aldus de uitleg van Visser-de goddelijke dwaasheid tonen die veel wijzer is dan de menselijke wijsheid, maar die door de menselijke dwaasheid wordt veracht.

Kruistheologie
Natuurlijk, het is een nieuwe theorie die nog beter bewezen moet worden dan ds. Visser doet in zij n,, Pieter Bruegel - Een nieuwe interpretatie' '. Maar het door hem aangedragen materiaal, ook met verwijzing naar soortgelijke symbolen bij schilders als Pieter Balten en Bruegel de Jonge, is de moeite van het verder onderzoeken waard. Visser probeert ook aannemelijk te maken dat de oorspronkelijk rooms-katholieke Bruegel sterk onder invloed is gekomen van denkbeelden der Hervorming. Of hij ooit de overstap gewaagd heeft wordt niet duidelijk, maar Visser zegt o. a.: ,,hetis nauwelijks denkbaar dat (...) Bruegel met deze Lutherse stroming niet in aanraking zou zijn gekomen. En wat hem blijkbaar het diepst heeft aangegrepen is juist het hartestuk van Luthers denken: de theologie van het kruis".

Symbool en moraal
Juist omdat Bruegel in latere jaren leefde en werkte uit deze Kruis-theologie kon hij de draak steken met die dwaze,,omgekeerde" wereld vol waanwijze torenbouwers en eigengereide lieden die zichzelf te gronde richten, aldus Visser die op tal van schilderingen de kruissymbolen aanwijst. En al is een sluitend bewijs in de kunsthistorie moeilijk te leveren, het is voldoende bekend dat de doorsneeschilder van landschappen en taferelen in de 16e en 17e eeuw heel wat meer moraal en boodschap meegaf aan zijn doek of paneel dan wij er in eerste instantie in,,lezen". Daarom is dit fraai uitgegeven boek (De Walburg Pers, Zutphen, veel foto's in kleur, 45 gulden) een interessante en zeer oorspronkelijke bijdrage tot de kennis van een schilder die we mogelijk ten onrechte alleen voor een wereldse losbol hielden.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen