Comelis de Wolf, een uitzonderlijk organist, in vele opzichten

Cornelis de Wolf studeerde aan het Amsterdams Conservatorium, behaalde in 1901 de voor de eerste maal uitgereikte "Prixd'Excellence" en werd daarmee organist van diverse kerken (Ouderkerk aan de Amstel, Hilversum en vanaf 1918 in Arnhem, zijn belangrijkste functie). Hij werd in Arnhem al spoedig bekend om zijn prachtige concertspel maar ook om zijn bijzondere orgelspel in de kerkdiensten. Uit alle delen van het land kwamen musici naar hem luisteren. Op de orgelconcerten in de zomermaanden zagen wij bijvoorbeeld figuren als Sem Dresden, Willem Pijper en Hendrik Andriessen. Het was dan ook geen wonder dat De Wolfin 1925 "hoofdleraar" voor orgelspel werd aan het Amsterdams Conservatorium, gevolgd in 1932 in dezelfde functie aan het Haagse Conservatorium. Over zijn werk volgt hieronder nog meer, maar eerst dienen we aandacht te schenken aan de mens Cornelis de Wolf.

Teruggetrokken
De Wolf leefde zeer teruggetrokken met zijn moeder; zijn vader was al heel vroeg gestorven. Hij was geen man van veel kennissen en vrienden, 't gaf allemaal maar,, verplichtingen" zoals hij zei en bovendien: al zijn tijd was bezet met studeren en lesgeven. De voorbereiding voor elk concert was optimaal, maar ook werd elke kerkdienst grondig voorbereid. Zondagsmorgens was De Wolf zeer vroeg in de kerk aanwezig om zijn taak te overdenken. Alle diensten speelde De Wolf zelf. Bezoek op het orgel gedurende de dienst werd afgewezen, het stoorde zijn concentratie. En vooral: alles moest ordelijk verlopen. Die enkele keren dat er iets niet klopte hadden abnormale uitbarstingen van boosheid tot gevolg. Ik herinner mij een dienst waarin de predikant vergat een kind te dopen. De psalm die de gemeente toezong werd afgebeld, waarna het vergeten kind alsnog werd gedoopt. Toen werd er weer gebeld om opnieuw in te zetten. De Wolf raakte dermate in verwarring (er was nauwelijks contact, er waren toen nog geen microfoons en dergelijke) dat hij niet speelde. Resultaat: een boze brief van De Wolf naar de kerkvoogdij met verzoek om onmiddelijk ontslag voor degenen die deze fout gemaakt hadden!

Drie repetities
Een ander voorbeeld: het nieuwe orgel in de Harmonie te Groningen zou in gebruik genomen worden met een concert door De Wolf. Voor de voorbereiding is het de gewoonte dat er één repetitie met het orkest is. Onze solist eiste drie repetities! Dit kon echter niet en toen De Wolf dit van de dirigent van het orkest. Kor Kuilen, vernam zegde onze solist meteen het hele concert af! 't Is uiteindelijk wel doorgegaan, zij het na veel overleg. De Wolf kon abnormaal moeilijk zijn, niet alleen voor zichzelf, maar ook voor anderen. Hij kwam zodoende hoe langer hoe meer buiten de maatschappij te staan. Altijd maar studeren van de vroege morgen tot de late avond. Wel kreeg hij overal de hoogste lof en waardering voor zijn taakopvatting, zijn spel en zijn pedagogisch werk.

Overspannen
Deze manier van leven moest op den duur wel leiden tot een zware overspanning, die zo ernstige gevolgen had dat De Wolf op 1 oktober 1935 gestorven is. Doordat De Wolf zo gesloten was weten we niet veel over zijn innerlijk leven. Toch was veel duidelijk voor degenen die zijn kerkelijk spel beluisterden. Zijn inleidingen tot de te spelen psalmen en gezangen spreken boekdelen. Zo speelt alleen een mens die zijn kerk liefheeft en innerlijk beseft wat christelijke eredienst is. Helaas is er van zijn hand ook weinig op dit gebied aan kerkmuziek gepubliceerd. Ook alweer een gevolg van zijn teruggetrokken leven. Tijdgenoten van De Wolf die tot de excellerende concertorganisten behoorden waren vooral Hendrik de Vries, Rotterdam (18571929) en Louis Robert, Haarlem (1882-1937). Zij speelden de gehele orgelliteratuur op virtuoze wijze. De Wolf onderscheidde zich van dit tweetal door zijn zeer muzikale en stijlbewuste wijze van spelen. Daarbij moet men bedenken dat De Wolf een kind van zijn tijd was, dus romanticus. Veel grote, zeer fraaie orgels waren helaas verromantiseerd, dat wil zeggen, men had prachtige heldere stemmen (vulstemmen) vervangen door zoet klinkende, zachte registers, zodat het barokke karakter van deze instrumenten geweld was aangedaan.

Helderheid
Het Bachspel van De Wolf kenmerkte zich toch door helderheid en doorzichtigheid. Hij bereikte dit door zeer veel registratiewisselingen, crescendi en door onder meer belangrijke motieven en thema's op een apart klavier te doen uitkomen. Deze klankopbouw werd met de uiterste zorgvuldigheid van te voren uitgeprobeerd en in de muziek aangetekend; niets werd aan het toeval overgelaten. Bij de werken uit latere tijd met de vele voorschriften van de componist was het minder moeilijk, maar toch week De Wolf ook hier vanaf als dit voor het totaal beter uitkwam. Ik herinner mij de eerste uitvoering van de Toccata van Hendrik Andriessen, waarbij hij heel ver afweek van de voorgeschreven registratie. De aanwezige componist was uiterst verbaasd, maar vond het heel mooi. In de grote werken van Max Reger, die alle door De Wolf gespeeld zijn, was het een heel werk om via grote registerwisselingen toch te voldoen aan de eisen van de componist. Op het mechanische Eusebiusorgel leek het soms alsof er een generaal-crescendotrede aanwezig was. Begrijpelijk dat zulke bijzondere uitvoeringen wijd en zijd de aandacht trokken. (Gevolg: hoofdleraarschap te Amsterdam en Den Haag).

Eredienst
Toch vond de meester zijn werk in de eredienst het belangrijkste deel van zijn taak. Dat begon al in de opleiding van jonge organisten. Waar er over het algemeen maar weinig aan koraalspel gedaan werd stelde De Wolf een volledige koraalmethodiek vast. Hij noemde de opgaven ,,dagelijkse oefeningen in het koraalspel". Elke dag een psalm en een gezang in allerlei toonsoorten en vormen. Zo werd de aankomende organist volledig vertrouwd met het koraal. En dat kwam later goed uit bij de toen gebruikelijke vergelijkende examens die gehouden werden om een positie te krijgen. Ook de studie van de orgelbouw werd niet vergeten. Van oud tot nieuw werd besproken. Hier deed zich een verschil in opvatting voor tussen leermeester en leerlingen. De laatsten voelden de,,nieuwe tijd" aankomen: weg met de pneumatiek en terug naar het mechanische instrument. Deze gedachte heeft De Wolf nooit overgenomen, hij bleef de pneumatiek trouw, ofschoon hij zelf op een mechanisch instrument speelde.

Woord en toon
Als kerkorganist heeft De Wolf een zeer bijzondere plaats ingenomen. Om te beginnen zijn eigen aandeel in de eredienst. Hij was altijd heel vroeg voor de dienst aanwezig en overdacht een nauwkeurig speelplan, dikwijls ook in schets gebracht. Heel veel kleine blaadjes muziekpapier met schetsjes voor de voorspelen bestaan nog. Bij het improviseren of memoriseren ging De Wolf altijd uit van de koraalmelodie in verband met de tekst. Tegen zijn leerlingen zei hij: ,,Alsje geen inspiratie voor het voorspel hebt, begin dan de tekst te declameren, dan komt de muziek vanzelf. Om bijvoorbeeld een thema van psalm 89 te vinden wees hij op de mogelijkheid van accentveriegging van de tekst, waardoor een andere visie ontstaat (,,'kzaleeuu)igzingen" of ,,'kzal eeuwig zingen"). Woord en toon gingen dus nauw samen. Ik herinner mij diverse voorspelen, waarvan hier een enkel voorbeeld: Het gezangvers ,,'k Lag machteloos gebonden. Gij komt en maakt mij vrij" werd als volgt behandeld: de eerste regel zacht in octaven maar in mineur, de tweede regel sterk met een uitermate verrassende harmonie op het woord "vrij". Zoiets begreep de kerkganger. Een tweede voorbeeld: "De bergen zullen vrede dragen" (psalm 72). In de bas een lang aangehouden grondtoon, in de rechterhand wiegende bewegingen, in de linkerhand de melodie in canon met het pedaal (dat dus uitsluitend met de rechtervoet gespeeld werd, de linker had immers de aangehouden grondtoon). De sfeer van het lied was daardoor heel raak getroffen.

Hard nodig
Deze manier van musiceren was regel, elke dienst was een apart fraai werkstuk. Geen wonder dat zijn kerkelijk spel evenzo gewaardeerd en geroemd werd als zijn concertspel. Zo werden ook de leeriingen getraind: koralen harmoniseren, voorspelen maken in allerlei vormen, zowel harmonisch als contra-puntisch. Het was dan ook hard nodig, want voor die tijd was dit onderdeel geheel verwaarioosd. Het is en blijft jammer dat deze uitzonderlijke organist zo teruggetrokken leefde. Geen radioconcerten, geen publikaties, alleen enkele orgelcomposities. De leerlingen weten het en proberen het aan belanghebbenden door te geven. Hij was een groot meester van de laat-romantische tijd.

Voorspel
Om iets te laten zien van het werk van Cornelis de Wolf drukken we hierna een bewerking van Psalm 84 van zijn hand af. Dit voorspel is nog nooit eerder gepubliceerd; Peter Eilander verzorgde deze speciale uitgave.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen