De frisse frescokleuren van Michelangelo zijn in de Sixtijnse kapel opnieuw ontdekt

Ongeveer vijfhonderd jaar geleden werd de Sixtijnse kapel gebouwd in opdracht van paus Sixtus IV. Nog steeds doet de ruimte dienst voor het doel waar hij voor gemaakt is: als middelpunt van rituelen in en rond het Vaticaan. Daarnaast dient de kapel als vergaderruimte van het conclaaf bij de verkiezing van een nieuwe paus. De Vaticaanse huiskapel werd door de architect Giovanni de Dolci ontworpen in een strakke evenwichtige vorm. Het monument is een weergave van de hoge renaissancestijl in Rome. Haar roem dankt zij echter niet zozeer aan haar architectonische vormen als wel aan de fresco's binnen in de ruimte, die gezamenlijk het hoogtepunt vormen  van de Italiaanse renaissance-schilderkunst.

Pracht en praal
Van de opdrachtgever Sixtus IV is weinig bekend. Weinig goeds althans. Deze paus, in 1414teSavona geboren als Francisca della Rovere, bemoeide zich zeer nadrukkelijk met de stoffelijke belangen van zijn gunstelingen. Hij promoveerde twee neven (Guilliamo delIa Revera, de latere paus Julius II, en Pietro Riario) tot kardinaal en overlaadde ze met gunstbewijzen. Pietro verkwistte zijn reusachtige inkomen in fabelachtige pracht en praal. Oom Sixtus kon daar overigens ook wat van; door Infessura wordt deze paus wellustig, gierig, pronkzuchtig en eerzuchtig genoemd. Hij hield zich bezig met de verkoop van ambten en financiële speculaties, steunde een samenzwering tegen De Medici en lokte een oorlog uit tegen Florence. Grcgorovius noemde Sixtus IV een krachtige figuur, een geboren tiran, die haakte naar geld en macht en voor de geestelijke belangen van de kerk niets voelde. Machiavelli meende zelfs dat '' deze paus getoond heeft, dat vele zaken, die men vroeger voor ongeoorloofd hield, onder de pauselijke dekmantel verborgen kunnen worden".

Contract
Over de bouw van de Sixtijnse kapel is al even weinig bekend. Wel weten we dat het bouwproject ergens in 1477 gestart moet zijn op de plaats waar eerst de zogenaamde "Grote Kapel" had gestaan. Ongeveer vier jaar later is de bouw zo ver gevorderd dat een contract kon worden afgesloten met vier frescoschilders. De drie verdiepingen tellende kapel torende boven de oude Sint Pieter uit. De kapel zelf geeft de indruk van een rechthoekige ruimte waarvan de lengte ongeveer driemaal de breedte bedraagt. Het hele gebouw van Sixtus IV vormde als het ware een bastion. De vijftiende-eeuwse pausen konden nooit vergeten hoe het pauselijk paleis in Avignon twee maal belegerd was geweest. Sixtus zal dat in zijn achterhoofd gehad hebben toen hij de muren van de kapel drie meter dik liet maken... In de loop der jaren werd de kapel regelmatig gewijzigd of hersteld. Een zwakke plek in de fundamenten kwam openbaar op Kerstfeest 1522. Toen spleet de draagbalk boven de ingangsdeur en een stuk ervan doodde een Zwitserse gardesoldaat naast paus Adrianus VI, die op dat moment net de kapel binnenging. Op het conclaaf van oktober 1523 werden kardinalen die zich in de kapel verzameld hadden zo bang door nieuwe barsten die zich vertoonden, dat Antonia da Sangallo werd ontboden om de degelijkheid van het gebouw te onderzoeken. In 1538 moest de oostwand opnieuw gerepareerd worden.

Magische klank
Wie de Sixtijnse kapel noemt denkt echter niet in eerste instantie aan het monumentale gebouw. Ook niet aan het dertig man tellende koor met diezelfde naam. Onlosmakelijk met de naam van de kapel is de naam Michelangelo verbonden. Zijn fresco's in de kapelruimte hebben een magische klank gekregen over de hele wereld. Toch heeft deze schilder niet alléén de ruimten in de huiskapel gedecoreerd. Het was bijvoorbeeld Perugino die al in 1480 taferelen uit het leven van Mozes, de doop van Christus en andere onderwerpen schilderde. De bekende Botticelli vervaardigde drie grote afbeeldingen van de verdelging van Korach en de zijnen, de dochter van Jethro en de verzoeking van Jezus in de woestijn. Ook Roselli en Signorelli vervaardigden bijbelse taferelen op de zijwanden van de kapel. Het woord fresco (eigenlijk '' Al Fresco'') betekent in het Italiaans niet anders dan fris of vers. Als ondergrond diende verse kalk. Verder werd er waterverf gebruikt, die zich met de gebluste kalk tot kalksteen verbond. Het vocht uit de muur vormde met de koolzuur uit de lucht een beschermlaagje op de verflaag. Er kleefde een groot nadeel aan dit "al fresco" schilderen; het vochtige pleisterwerk droogde zeer snel, dus moest er snel worden gewerkt. Binnen 24 uur moest de kalklaag van de tekening zijn voorzien. Bij grote oppervlakken werd daarom de kalklaag deel na deel opgebracht, precies zo veel als de schilder in één dag kon bewerken. Veranderingen in de schildering konden niet meer worden aangebracht. Beroemde frescoschilders waren onder andere Giotto diBondone (1266-1336), Masaccio( 1401-1428), die eigenlijk Tomasso di San Giovanni di Mone heette en vanzelfsprekend Michelangelo Buonarotti (14751564) en Sanzio Rafael (1483-1520). In de achttiende eeuw kwam het fresco tot een laatste bloeiperiode door de persoon van Giovanni BattisteTiepolo(16961770), van wie beroemde schilderingen te zien zijn in de Noorditaliaanse stad Udine. Na deze eeuw werd er aan het fresco geen aandacht meer besteed en ging de techniek zelfs verloren.

Lijmverf
De moeilijkheden met het snelle drogen van de kalk dwongen de schilders tot het zoeken naar andere wegen. Men ging water en lijmverf op droge muren schilderen. Het werd geen succes want de verf bladderde na betrekkelijk korte tijd af. De geniale Leonardo da Vind probeerde het anders. In 1495 begon hij aan de wandschildering van '' Het Laatste Avondmaal'' in de Santa Maria delle Gracie te Milaan en mengde toen olie door de verf. Het resultaat was triest. Binnen twintig jaar begon de verf af te bladderen en daarna hebben vele kunstenaars vier en een halve eeuw lang geprobeerd te redden wat er te redden viel. De frescotechniek heeft zich het verst ontwikkeld in Italië. Op zich niet zo verwonderlijk omdat de twee gebieden waar de laat-middeleeuwse schilderkunst tot grote bloei is gekomen lagen in Italië en de Nederlanden, In Nederland waren nauwelijks fresco's te vinden; het noordelijke klimaat, dat vaak natte muren veroorzaakte, werkte niet zo mee. Hier zocht men de kerkversiering meer in gebrandschilderde ramen.

Sterrenhemel
De beroemdste door Michelangelo geschilderde fresco's zijn niet direct na de bouw van de Sixtijnse kapel opgebracht. In eerste instantie bestond het plafond van de kapel uit een sterrenhemel. Paus Julius II (de al eerder genoemde neef van Sixtus IV) gaf in 1508 Michelangelo opdracht tot het vervaardigen van een plafondschildering. Een opdracht waar de beroemde schilder overigens niet gelukkig mee was. Hij zag zichzelf tenslotte meer als beeldhouwer dan als schilder. Bovendien wilde de 33-jarige kunstenaar een andere opdracht van Julius II, de bouw van diens grafmonument in de St. Pieter, liever niet uitstellen. "Het Laatste Oordeel" schilderde Michelangelo rond 1540 op de achterwand van de Sixtijnse kapel in opdracht van paus Clemens VII. Sebastiano schreef Michelangelo een geestdriftige brief. "Onze Heer (de paus - AFvT) heeft me gezegd dat ik U namens hem moest laten weten... dat U verheugd moet zijn, omdat hij heeft besloten voor Uw terugkeer naar Rome net zoveel voor U te doen als U altijd hebt gedaan en zult blijven doen voor Zijne Heiligheid, en met U een contract op te maken voor iets dat Uw dromen overtreft..." Michelangelo was minder geestdriftig. Het grafmonument voor Julius II was nog steeds niet gereed. Met tegenzin aanvaardde de kunstenaar de opdracht en in ongeveer vijfjaar ontstond één van de beroemdste fresco's ter wereld, het Laatste Oordeel.

Pauselijke verandering
Niet iedereen was even gelukkig met de kunstwerken in de Sixtijnse kapel. De Hollandse paus Adrianus VI wilde tijdens zijn 'bewind' de hele kapel af laten breken, omdat hij walgde van die "stamppot van naakten". De schilder Danielle de Volterra kreeg opdracht het meest in het oog lopende naakt met lendedoekjes aan het oog te onttrekken. De inzichten rond de afbeelding van het menselijk lichaam waren dus aan pauselijke verandering onderhevig... Pater 0'Malley wijst in dit verband naar de zogenaamde renaissancetheologie die in het vergeetboek is geraakt door de beroeringen rondom reformatie en contrareformatie. Uit door hem gelezen preken komt de pater tot de conclusie dat in de tijd waarin Michelangelo zijn schilderingen maakte, er algemeen een grote waardering bestond voor de schoonheid van het menselijk lichaam. In een door hem in de Sixtijnse kapel gehouden preek sprak Pietro Marsi omstreeks 1480: ,,Omens, wordt u ervan bewust hoe prachtig God u heeft gemaakt; uw lichamelijke vorm overtreft alle andere..." Adrianus dacht daar later dus anders over. Er wordt overigens nog gestreden over de vraag of de lendedoekjes bij de restauratie nu juist wèl of niet gehandhaafd moeten worden.

Heilige onbeschaamdheid
Niet alleen het pauselijk oordeel, ook de fresco's zelf bleken aan verandering onderhevig. Tijdens zijn verblijf in Rome schreef Goethe op 16 februari 1787 in zijn dagboek: ,,0p 2 februari begaven we ons naarde Sixtijnse kapel om de plechtigheid van het wijden der kaarsen bij te wonen ... ik dacht: het zijn juist deze kaarsen die sinds driehonderdjaar deze verrukkelijke schilderijen verduisteren en daar heb je die wierook die met heilige onbeschaamdheid de unieke kunstzon niet alleen achter de wolken doet verdwijnen, maar van jaar tot jaar ook matter maakt en ten slotte geheel in de duisternis laat verzinken." Onder invloed van wierook, kaarsenwalm, opwaaiend stof, ondeskundige restaurateurs, verkeerde vernissen en vochtigheid verbleekten de frisse kleuren van de fresco's langzaam tot een monochroom grijs en werd de oorspronkelijke schildering "aan het oog onttrokken''. Er dreigde een uniek kunstwerk verioren te gaan. Natuurlijk werd tussentijds geprobeerd nog iets van het geheel te redden. Allerlei middelen werden aangewend om de frisse kleuren van de fresco's weer naar veren te halen. In 1625 gebruikte ene Lagi oud brood om het vuil te verwijderen. Een eeuw later gebruikte Mazzuoli, overigens zonder het gewenste resultaat, verzuurde Griekse wijn. Verkeerde vernissoorten zorgden verder voor de algehele verduistering in de Sixtijnse kapel. We waren er inmiddels aan gewend en prezen Michelangelo om de geweldig knappe compositie van het geheel en de unieke schaduwwerking. Aan kleur leek Michelangelo weinig waarde gehecht te hebben.

Herwaardering
Het tegendeel is inmiddels gebleken. Ongeveer twintig jaar geleden werd duidelijk dat snel moest worden ingegrepen wilde men nog iets bewaren van Michelangelo's nalatenschap in de Sixtijnse kapel. Het ontbrak het Vaticaan echter aan geld. De Japanse televisie (NTV) was bereid, in ruil voor het exclusieve recht op de fotografische vastlegging van de gehele operatie, drie keer één miljoen dollar op tafel te leggen. Het Vaticaan ging akkoord en momenteel is een team van vermaarde restaurateurs bezig de fresco's van dikke lagen stof, vuil en vernis te ontdoen. Met grote zorg moest men te werk gaan, zeker nadat na zes maanden onderzoek bleek dat er hele partijen loslatende verfvlakken onder de dikke vernislaag zaten. Zorgvuldig ging hoofdrestaurateur Gianluigi Colalucci met zijn team te werk.
Vooruit, achteruit!
De resultaten zijn overweldigend. Wel degelijk heeft Michelangelo veel aandacht geschonken aan de kleuren van de fresco's en blijkt hij ook hier de grote kolorist te zijn, die men al kende van zijn "Tondo voorAngeloDoni" (1503). Levendig helder en tintelend van licht komen de schilderingen tevoorschijn. Van door de schilder ingebrachte schaduwpartijen blijkt overigens geen sprake te zijn...'

Lijvig boekwerk
Afgezien van een enkele kritische stem is de gehele kunstwereld enthousiast. Michelangelo opnieuw ontdekt. Dat laatste is overigens ook de ondertitel van een lijvig boekwerk dat is verschenen bij KOK-Kampen over de Sixtijnse kapel, haar wandschilderingen en de nu plaatshebbende restauratie. In het boek is een voorproefje genomen op de resultaten van de her
Linker is rechter
stelwerkzaamheden aan de fresco's. Het boek is gedrukt en gebonden in Zwitserland en verschijnt in diverse talen en landen met toestemming van de Japanse rechthebbenden. Uitvoerig is het Romeinse leven in de Renaissance beschreven, alsmede de geschiedenis van de Sixtijnse kapel. Ruime aandacht wordt vervolgens besteed aan de schilderingen in de kapel en de werkwijze van Michelangelo. In een apart hoofdstuk licht de hoofdrestaurateur, Gianluigi Colalucci, de restauratiemethoden toe. Midden in het boek is een uitvouwbare plaat opgenomen met daarop een foto van het gehele plafond en de achterwand van de kapel. De prijs van het boek is een stevige: 200 gulden. Maar daarvoor ontvangt men wel een standaardwerk met uniek fotomateriaal. De illustraties bij dit artikel zijn uit dit boek afkomstig.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen