Orthodox gereformeerde prediking en depressiviteit (2)

Drs. R. Schoonhoven studeerde medicijnen in Utrecht. Hij werl^te zeven jaar als arts in Nigeria voor de zending van de Gereformeerde Gemeenten. Na terugkeer in Nederland begon hij aan de opleiding tot psychiater. In 1985 opende hij in Veenendaal een eigen praktijk, die inmiddels een driehonderd patiënten telt. Het grootste deel van hen behoort kerkelijk tot de gereformeerde gezindte. Naast zijn drukke werkzaamheden vindt de nu Nederlands hervormde psychiater tijd voor de theologiestudie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en het vertalen van Engelse literatuur. Zo vertaalde hij "Bijbels pastoraat" van de Amerikaan JayA. Adams en "Oorzaken en genezing van geestelijke depressiviteit" van de bekende Engelse calvinist dr. Martyn Lloyd Jones. De belangstelling van Schoonhoven gaat onder meer uit naar de vraag hoe een ziekelijk psychisch schuldbesef te onderscheiden is van het schuldbesef dat gewerkt wordt door Gods Geest.

Combinatie van factoren
Wanneer wordt gesproken over depressiviteit, is het volgens de Veenendaalse psychiater van essentieel belang, dat onderscheid wordt gemaakt tussen de verschillende vormen van deze ziekte. ,,Alleriei zuiver lichamelijke dingen kunnen een depressie veroorzaken. Je kunt denken aan een schildklierafwijking of hormonale stoornissen. Daartegenover heb je de psychologische factoren, alles wat van buiten op de mens afkomt. Dat zijn vooral zaken die met gemis of verlies te maken hebben. Gemis van werk (langdurige werkloosheid), gemis van gezondheid (langdurige ziekte), gemis van partner (echtscheiding), gemis van geld (financiële zorgen), gemis door de dood (onverwerkte rouw). Er kunnen ook factoren uit het verleden spelen, zoals het gemis aan liefde en geborgenheid. Dan denk je aan dingen als incest en kindermishandeling. Een depressie is zelden het gevolg van uitsluitend lichamelijke of psychologische factoren. Meestal is sprake van een combinatie. Voorde lichamelijke factoren maakt het niks uit of je reformatorisch, vrijzinnig of rooms-katholiek bent. Bij de psychologische factoren ligt dat wat anders. Je kunt je afvragen: gaan christenen daar anders mee om? Als de depressie veroorzaakt wordt door lichamelijke factoren zal de behandeling puur medisch moeten zijn: pillen, operatie. Wanneer uitsluitend psychologische factoren een rol spelen, zal de behandeling psycho-therapeutisch zijn. Omdat bij depressies dikwijls sprake is van een combinatie van factoren, is ook de behandeling vaak gecombineerd." 

Schuldgevoel
Hebt u de indruk dat in reformatorische kring meer depressiviteit voorkomt dan daarbuiten? ,, Ik vind het moeilijk om daar een antwoord op te geven. Door de opbouw van mijn patiëntenkring heb ik een vertekend beeld. Ik denk wel datje in het algemeen kunt zeggen, dat een depressie bijna altijd invloed heeftop het godsdienstig leven, de beleving van zonde en schuld. Maar je kunt alleen zeggen: die is bij gelovige patiënten sterker dan bij anderen. Het is niet zo dat niet-gelovige depressieve patiënten geen schuld- en zondegevoelens hebben. In het meest bij-de-tijdse handboekje voor psychiaters wordt een rijtje kenmerken gegeven waaraan je moet voldoen om in psychiatrische zin depressief genoemd te kunnen worden. Een van de kenmerken is: gevoelens van waardeloosheid, zelfverwijt, excessieve en/of inadequate schuldgevoelens. Dit is een puur wetenschappelijke classificatie die niets met godsdienst heeft te maken. Bij een depressie horen eigenlijk altijd schuldgevoelens. Als iemand niet godsdienstig is, zullen die er vooral zijn ten aanzien van man, vrouw, enzovoort. Als iemand gelovig is zal het schuldgevoel ook op God betrekking hebben. Er komt een dimensie bij, waardoor het schuldgevoel wordt versterkt."

Afhankelijkheid
hoog is. Welke betekenis moet aan dergelijke conclusies worden toegekend? ,, Ik vond de opmerking van collega Heerema in het vorige artikel wel erg interessant, dat wellicht het geloof niet de oorzaak is van de depressiviteit, maar dat de depressieve geaardheid eerder de kerkkeuze bepaalt. Daar zit denk ik wel iets in. Laat ik het zo zeggen: stel datje getrouwd bent en vijf kinderen hebt. Ze groeien allemaal in hetzelfde gezin op. Sommigen hebben een erg vrolijk karakter, anderen hebben een depressieve aanleg. Ik denk dat de laatsten eerder geneigd zullen zijn om bij de kerk te blijven. Een depressieve aanleg hangt samen met afhankelijkheid, niette veel durven, altijd gevaren zien, een pessimistische kijk op het leven hebben. In zekere zin zoek je dan geborgenheid. Je bent eerder geneigd om traditioneel verder te gaan."

Gave
U hebt de indruk dat iemand met een opgewekt karakter sneller de kerkzal verlaten dan iemand met een sombere aard. Betekent dit dat een depressieve aanleg in sommige opzichten positief te waarderen is? ,,Jazeker, zonder meer. Walter Trobisch gaat in zijn boekje "Leen mij je ogen" in op de gave van zwaarmoedigheid. Hij zegt: ,,Een ervaren psychiater heb ik eens horen zeggen: alle waardevolle mensen hebben perioden van neerslachtigheid. Inderdaad zijn luchthartige, oppervlakkige mensen zelden depressief. Er is een bepaalde inwendige persoonlijkheid, een geestelijke diepte nodig om neerslachtig te kunnen zijn." Dat merk ik ook in gesprekken met patiënten. Soms heb ik ontzettend goeie gesprekken, juist met depressieve mensen. Die beleven de dingen intenser en denken meer over de dingen l> na dan niet-depressieve mensen."

Autoritair gezag
In hoeverre spelen een te autoritair oudergezag, het opgroeien in een besloten gemeenschap en de verdringing van emoties een rol bi] depressieve patiënten uit reformatorische kring? , ,Ze spelen wel een rol, maar ook hierbij is het moeilijk om aan te geven of deze zaken in reformatorische kring meer voorkomen dan daarbuiten. Ik heb in mijn patiëntenkring ook ongelovige patiënten die zeggen: thuis mochten we nooit huilen. Verdringing van emoties komt overal voor. Ik denk dat de invloed van cultuur en religie op depressiviteit gering is. Er is een onderzoek geweest naar het vóórkomen van psychiatrische stoornissen in een Afrikaans dorp en het Nederlandse Stolwijk. Daar kwam uit dat het percentage mensen met psychiatrische problemen gelijk was. Alleen de aard van de klachten verschilde. De cultuur is blijkbaar niet zo belangrijk. Eigenlijk is dat een trieste conclusie. Het spreekt voor zich dat overal even veel mensen depressief worden ten gevolge van lichamelijke afwijkingen. Maar ook ten aanzien van psychologische factoren blijkt geen verschil te bestaan tussen gelovigen en niet-gelovigen. Incest, kindermishandeling en -verwaarlozing, slechte huwelijken komen in de gereformeerde gezindte net zo veel voor als daarbuiten. Dat is ontzettend schokkend. In de praktijk lijkt het weinig uit te maken of mensen christelijk zijn of niet."

Heiligmaking
Heeft dit te maken met de verwereldlijking van de kerk? ,,Ja, eh nee, ik ben toch geneigd om te zeggen dat dit altijd zo is geweest. Als je kijkt naar de gemeente van Korinthe zie je precies hetzelfde. Lees maar hoe Paulus te keer ging tegen hoererij, enzovoort." Toch is bekend dat bloeitijden van de kerksamengingen meteen heiliging van het leven. Ik denk aan de prediking van mannen als WhitefieldenEdwards, die duidelijk een gunstige invloed had op het maatschappelijke en sociale leven. ,,Ja, dat is inderdaad zo. Ik hoop dat zoiets nog eens terugkomt. Naar mijn idee wordt in de prediking te veel nadruk gelegd op de rechtvaardigmaking en te weinig op de heiligmaking. Er wordt altijd gepreekt over hoe je bekeerd wordt, maar je hoort heel weinig over wat bekering nu concreet inhoudt. Heb je ooit een preek gehoord over incest? Zelfs het woord heb ik niet één keer gehoord, terwijl waarschijnlijk tien procent van de vrouwen in de gemeente incest heeft meegemaakt."

Gelovigen
U verdeelt uw patiëntenkring in gelovigen en nietgelovigen. Is het nietzinvol om een onderscheid te maken tussen gelovig en christelijk? ,,Ik kan moeilijk aan mensen gaan vragen: bent u bekeerd of niet?" Inderdaad, maar je kunt wel rekening houden met de wetenschap dat iemand kan zeggen christen te zijn en het in de bijbelse zin van het woord niet is. ,, Je kunt dat niet hard maken. Statistisch kunje dat nooit hard maken. Ik heb mensen die naar mijn idee echt ouderwets bekeerd zijn om het zo te zeggen en toch een ernstige depressie hebben."

Prediking
Hoe ligt de relatie tussen prediking en depressiviteit? ,, Ik denk dat er tweeëriei verband is. Van een preek kan een negatieve invloed uitgaan op een depressieve persoon, maar ook een positieve. Negatief als God alleen wordt voorgesteld als Iemand Die rechtvaardig en toornig is. Een van de verschijnselen van depressiviteit is gebrek aan vertrouwen. Als in de prediking God wordt voorgesteld als Iemand met een opgeheven vinger. Die toornt over de zonde, alleen maar kritisch naar mensen kijkt, dan komt ook God te staan bij hen die gewantrouwd worden. Het gevolg is dat de depressieve persoon nog hopelozer naar huis gaat en dat de enige troost die hij misschien nog had hem ontvalt. Anders is het als in de prediking God komt te staan bij hen die vertrouwd kunnen worden. De rots op Wie je kunt bouwen, bij Wie je altijd terecht kunt. Die voor je zorgt, ook al zie je het helemaal niet zitten. Het kan denk ik heel positief uitwerken als in de prediking deze lichtstraal op God terecht komt. Een ander positief element is, als in de prediking concreet gewezen wordt op zonden. Ik denk aan de profeet Nathan. David leefde in overspel en wilde die zonde niet zien en belijden, totdat Nathan tegen hem zei: gij zijt die man. Toen beleed David zijn zonde, werd die hem vergeven en kwam hij uit zijn "depressie". Dat zijn de twee posi tieve kanten van de gereformeerde prediking: het vertrouwen op God en het stilgezet worden, hetzij in prediking, hetzij in pastoraat."

Volle raad Gods
De Bijbel toont zowel de liefde als de heiligheid en rechtvaardigheid van God. Moet een predikant de heiligheid minder sterk benadrukken als hij weet dat hij een depressieve patiënt onderzijn gehoor heeft? „Een predikant moet de volle raad Gods brengen. In een goede prediking worden beide kanten benadrukt. Je loopt gevaar als je eenzijdig wordt. Ik denk dat in de rechterflank van de gereformeerde gezindte God wel eens te veel als heilig en toornig voorgesteld wordt. Aan de andere kant heb je ook te maken met de ontvanger van de boodschap. Als die depressiefis, zal hij zich bepaalde elementen uit de preek misschien sterk aantrekken, maar daar kun je als predikant niet altijd rekening mee houden. Het is niet reëel om altijd preken te houden voor depressieve mensen. Ik denk dat vooral in het pastoraat aandacht moet worden geschonken aan deze mensen. Een predikant moet van gemeenteleden weten hoe hun geloofsleven is en of ze depressief zijn. Hij zal ook moeten weten waneer hij iemand moet doorverwijzen naar de psychiater. Veel predikanten hebben daar te weinig inzicht in."

Dwanggedachten
Hoe groot is de invloed van een eenzijdige, h\;percalvinistischeprediking op depressiviteit? , , Die moet je denk ik niet overschatten. Het is niet zo dat iemand door één belastende factor depressief wordt. Allerlei factoren spelen een rol. Daar is eenzijdige prediking er maar één van. Niet iedereen wordt onder die prediking depressief. De meesten leven gewoon door. Mensen op wie het wel een negatieve invloed heeft, hebben vaak al aanleg voor depressiviteit.'' Deps\;chiaterVan Scheiden en ps\;chologe Aleid Schilder stellen, dat het perfectionisme van mensen met een depressieve geaardheid wordt versterkt door het calvinisme. Hoe kijkt u tegen die opvatting aan? ,,Ik betwijfel dat. Je ziet dat ook niet-gelovige depressieve mensen zulke hoge eisen aan zichzelf stellen, dat ze er nooit aan kunnen voldoen. Hetzelfde geldt voor dwanghandelingen en dwanggedachten. Iedereen kan wasdwang, poetsdwang, smetvrees en dat soort dingen krijgen. Wel wordt de inhoud van de dwanggedachten vaak gekleurd door de godsdienstige achtergrond. Christelijke patiënten hebben vaak dwanggedachten ten aanzien van God." Wat verstaat u daaronder? ,,Ik denk dat dat een belangrijke vraag is, want er komen hier heel veel mensen met zulke dwanggedachten. Vooral de gedachte dat men de zonde tegen de Heilige Geest heeft begaan, kom ik in mijn praktijk veel tegen. Naar mijn idee is dat altijd een dwanggedachte, die voortkomt uit een depressie. Ik heb nog nooit meegemaakt dat een gezond iemand dacht de zonde tegen de Heilige Geest te hebben gedaan."

Vloekdwang
,,Een tweede dwanggedachte waarmee ik vaak word geconfronteerd, is vloekdwang. Daarbij dringt zich de hele dag een, vaak dezelfde, vloek op. Het betreft vaak positief christelijke mensen, bij wie dat wat hen het dierbaarst is in hun hele bestaan wordt aangevallen. Ik denk dat dit een van de ergste vormen van lijden is. Daarnaast hebben mensen soms seksuele gedachten ten aanzien van God en de gemeenschap der heiligen. Het laatste speelt vooral rond de viering van het Heilig Avondmaal. Die gedachten gaan vaak samen met de overtuiging de zonde tegen de Heilige Geest te hebben gedaan. De meeste predikanten weten niet goed om te gaan met mensen die dergelijke dwanggedachten hebben. Ze gaan met hen praten en bidden, maar in de meeste gevallen zal het niet lukken deze gedachten te doorbreken. Vaak zal professionele hulp nodig zijn. Als een predikant dat niet inziet, kunnen er nare dingen gebeuren."

Demonen
U bent van mening dat dwanggedachten ten aanzien van Godps\;chologisch verklaarbaar zijn. Welke plaats heeft in die visie de satan? „ Ik ben bezig met een studie over deze vraag. Zijn er criteria, waarmee je kunt vaststellen of satanische, demonische invloeden een rol spelen bij een psychiatrische afwijking. Dat is heel ingewikkeld. Ik denk dat ik er de eerste tien jaar nog wel mee bezig ben om wat verder te komen. Martyn Lloyd Jones gaat in een preek op deze vraag in en geeft als criterium: als een afwijking medisch te verklaren en te behandelen valt moetje die niet demonisch noemen, maar zodra het ziektebeeld onbegrijpelijk en tegenstrijdig wordt, moetje aan demonische invloeden denken. Eigenlijk ben ik het daar niet mee eens, want wat nu medisch nog onverklaarbaar is, kun je over tien jaar misschien wel verklaren. Als medicus ga je alles steeds minder duivels en meer medisch zien. Terwijl je als gelovige moet zeggen: op de een of andere manier spelen God en de duivel wel een rol in het geheel, maar hóe die is weet ik niet." U vindt het onjuist om dwanggedachten over God demonisch te noemen? „Ja, want als je dat stelt zou behandeling geen zin hebben en zou je de demonen uit moeten drijven. Maar je ziet dat deze dwanggedachten door pilletjes en het voeren van gesprekken kunnen verdwijnen."

Schuldbesef
Hoe is de overtuiging van zonde door de Heilige Geest te onderscheiden van een ziekelijk, psychiatrisch schuldbesef? ,,Ik denk datje moet kijken naar de hele mens. Dus niet alleen: hoe beleeft deze persoon zijn zonde en schuld, maar ook: hoe functioneert hij verder? Hoe is zijn eetlust? Hoe slaapt hij? Kan hij zijn werk verrichten? Als dat allemaal gestoord is, moetje al gauw denken aan een ziekelijke, psychiatrische depressie. Terwijl je bij iemand die goed functioneert in zijn werk, goed eet en goed slaapt, maar erg bezig is met een bepaalde zonde of zijn zondigheid in het algemeen, eerder moet zeggen: hier is de Heilige Geest bezig. In de tweede plaats denk ik, dat je als mens niet te oordelen hebt. Je mag nooit zeggen: dit is ziekelijk en hier werkt de Heilige I> Geest. Je kunt daar wel je gedachten over hebben, maar die moetje denk ik nooit uitspreken. In de derde plaats moetje zeggen: aan de vruchten wordt de boom gekend. Nu ben ik geen dominee. Een pastor ziet mensen met geloofsproblemen en komt daarbij depressiviteit tegen. Ik zie depressieve mensen die ook geloofsproblemen hebben. Bij de mensen die bij mij komen ligt de kern van de geloofsproblemen denk ik meestal bij de depressie. Ik maak het eigenlijk niet mee dat iemand alleen door geloofsvragen in een depressie komt. Die mensen komen niet bij mij, maar bij de predikant terecht."

Lenteweide
De Bijbel geeft op vele plaatsen de noodzaak aan uan schuldbesef. In deps];chiatrie wordt schuldgevoel gezien als een symptoom van een depressie die behandeld moet worden. Staan psychiatrie en theologie in dit opzicht niet haaks op elkaar? ,,Naar mijn gevoel niet. Je moet ze wel als verschillende gebieden zien, die elkaar gedeeltelijk overiappen. Het is niet altijd duidelijk wie voor een bepaalde persoon de beste hulpverlener is. Maar als mensen met zelfmoordplannen rondlopen, moet een dominee niet denken: ik zal wel een gebed doen en dan komt het wel goed. Hetzelfde geldt als iemand stemmen hoort. Zoiemand moet direct naar een psychiater. Daarom is samenwerking tussen predikant en psychiater zo belangrijk. Ik geloof dat psychiatrie en theologie elkaar kunnen ondersteunen. Ik las pas een heel mooi boekje met daarin de volgende uitspraak: psychotherapie zonder God is als een lenteweide zonder bloemen. Psychotherapie zonder God kan heel waardevol zijn. Je kunt mensen helpen om gelukkiger te leven. Maar net zoals een lenteweide met bloemen nog veel mooier is dan één zonder bloemen, zo is ook psychotherapie met God veel waardevoller dan zonder God, omdat je dan niet alleen spreekt over de verhouding tot jezelf en de naaste, maar ook over de verhouding tot God. Om een voorbeeld te geven, in de behandeling van iemand die depressief is ten gevolge van incest probeer ik drie doelen te bereiken. A, de incest verwerken, b, eventueel het eigen aandeel onder ogen zien, c, verzoening met de dader. Je kunt zeggen dat b en c meer onder de pastorale benadering vallen en a onder de psychiatrische benadering. In mijn visie horen die bij elkaar."

Onbeleden zonden
De Amerikaan JayAdams ziet in het door u vertaalde boek "Bijbels pastoraat" onbeleden zonden als de belangrijkste oorzaak van depressiviteit bij christenen. Is deze opvatting in de praktijk houdbaar? ,,Adams heeft een gedragstherapeutische aanpak, waarbij hij vanuit het nu naar de toekomst redeneert. Daar gebruikt hij de Bijbel voor. Terecht, denk ik. Hij stelt: wat nu fout zit moetje belijden en laten, dan kun je in de toekomst beter functioneren. Ik denk dat hij daarbij het verieden vergeet, waarin allerlei dingen fout zijn gegaan. Dingen die niet alleen zonden zijn van de patiënt, maar ook dingen die hem overkomen zijn en waarover hij geen schuld hoeft te belijden. Door psychotherapie kun je dit verleden verwerken. Dat ontkent Adams. Hij heeft te weinig oog voor de positieve zijde van psychotherapie."

Christelijke psychiater
Hoe belangrijk is kennis van en affiniteit met de gereformeerde leer bij de behandeling van depressieve patiënten uit orthodox christelijke kring? ,, Dat hangt denk ik weer af van de aard van de depressie. Als die veroorzaakt wordt door lichamelijke factoren, maakt het niet uit of een psychiater christelijk is of niet. Dan is het net als met een chirurg. Je kunt beter door een niet-gelovige, deskundige chirurg geopereerd worden dan door een gelovige, ondeskundige chirurg. Anders is het als de depressie vooral door psychologische factoren wordt veroorzaakt. Ik heb patiënten gehad die ervan overtuigd waren dat ze de zonde tegen de Heilige Geest hadden gedaan en behandeld waren door een psychiater die de achtergrond daarvan niet kende. Hij had deze mensen behandeld met haldol, een anti-psychotisch middel. Daar werden ze niet beter van, want die gedachte had niets te maken met krankzinnigheid, maar met een depressie. Ik heb een anti-depressief middel gegeven en de klachten verdwenen. Daaruit blijkt hoe belangrijk kennis van de geloofsachtergrond kan zijn. Ook als een gelovige depressief is ten gevolge van bij voorbeeld echtscheiding of incest, maakt het denk ik wel uit of hij of zij bij een christelijke hulpverlener komt of bij een niet-christelijke. De laatste zal bij incest misschien niet aandringen op verzoening met de dader. Bovendien spreek je als christelijke hulpverlener dezelfde taal als de gelovige patiënt, zodat die meer vertrouwen in je heeft.''

Wetmatigheden
In hoeverre kan de depressie gunstig worden beïnvloed door een evenwichtige prediking? , ,Ook dat hangt af van de oorzaak van de depressie. Bij lichamelijk oorzaken zal een preek weinig effect hebben. Als vooral psychologische factoren een rol spelen, kan de prediking denk ik wel wat doen. Stel je voor dat iemand door rouw in de put zit en een preek te horen krijgt over 1 Thessalonicensen 4, dat wij niet treuren als degenen die geen hoop hebben. Ik denk dat zoiemand daardoor bemoedigd kan worden en weer beter door het leven heen ziet. Toch denk ik datje statistisch niet kunt zeggen: een gelovige komt eerder uit een depressie dan een nietgelovige. Zoals vroeger voor een longontsteking zes weken stond, zo staat soms ook voor een depressie een bepaalde tijd. Ik geloof wel in gebedsgenezingen, maar dat zijn uitzonderingen. Zoals op het lichamelijke vlak wetmatigheden bestaan, zo zijn die er ook op het psycho-socialevlak."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen