Geheimzinnig Stonehenge: magisch of een sterrenwacht uit de oertijd?

De eerste kennismaking van verre, op de altijd win^ derige Britse Salisbury Plains, viel ons niet echt mee. Ik had me, uit foto' s en publikaties, het geheel nog veel groter en indrukwekkender voorgesteld. Maar naderbij gekomen moesten we ons oordeel bijstellen. Het is een imponerende verzameling rechtop staande bewerkte stenen. Een soort verticaal hunebedden-complex, waarvan sommige stenen weer zijn afgedekt met een platte topsteen. Waarom trekken elk jaar, als de zomer een aanvang neemt, zovelen naar deze steencirkels in Wessex, 13 km ten noorden van de prachtige oude kathedrale stad Salisbury? Wat maakt Stonehenge zo uniek? Want megalitische steenhopen zijn er méér, in Europa en elders.

Paaseiland
Wij hebben onze Drentse hunebedden. In Frankrijk, in Bretagne, lopen de bezoekers te hoop bij de stenen van Carnac en andere plaatsen. Op het Paaseiland in de Stille Zuidzee zijn de reusachtige, tot min of meer gestileerde mensen'koppen' gehakte, staande stenen nog altijd niet voldoende verklaard, hoewel de zeeman Jacob Roggeveen hier op Paaszondag van 1722 al voet aan wal zette en er een vele eeuwen oude beschaving ontdekte. Dichter bij Engeland, op de Schotse Orkney-eilanden, zijn eveneens tal van resten uit jonge steentijd aan te treffen, waaronder de '' Staande Stenen van Stenness' '. Maar dié keien werden minder een begrip dan "Stonehenge", dat zoals zoveel van deze magische cirkels een tempel was of een observatorium om maan en sterren te bestuderen of wellicht beide. Het raadsel Stonehenge zullen wfj hier ook niet oplossen. Maar we nemen er een kijkje en vragen ons af, hoe het daar op die Vlakte van Salisbury is gekomen, waarom, en wat er nu nog mee gebeurt. In de onmiddelijke omgeving is, verwonderlijk genoeg, nog geen hotel opgetrokken voor gasten die te middernacht bij volle maan hier graag willen komen griezelen. Bezoekers mogen nu niet meer de stenen aanraken of er tussendoor sjouwen. Dat gebeurde in het verleden wel, maar het complex leed te veel schade. Men mag er nu (bijna) omheen wandelen, maar de omwonende boeren van de vlakte zien die bezoekers vermoedelijk liever vertrekken dan komen. Ze lopen nogal eens het risico, dat de oogst op hun velden rond het heiligdom (?) vertrapt wordt of vervuild met afval. Hoewel men, voortrazend over de erlangs lopende Aweg 303, ook een gratis blik op de steenkringen kan werpen, moet er voor een nadere kennismaking natuurlijk entree betaald worden. Er is een verplicht parkeerterrein met toegang, via een tunnel onder de weg door en langs diverse stalletjes en souvenirwinkeltjes, naar de stenen op de hoogvlakte. Langs het voetpad staan grote borden met geschilderde reconstructies over het dagelijks leven hier in de oertijd. Het waaide er, toen wij er op een zonnige frisse junidag vorig jaar rondliepen, hard.[> Maar de wind spookt hier altijd

Zomerzonnewende
Nu al weer een paar jaar achtereen werd er rond deze stenen j uist op de 21 e juni een groot popmuziekfestival gehouden. Was er vroeger sprake van 'bloemen-kinderen' met hun -voor huidige begrippen althans- tamelijk onschuldige flower-power en hun 'ideologie' van lief-zijnvoor-mekaar; de laatste drie, vier jaar is er voortdurend trammelant met die 'motorduivels', die hier niet komen om van muziek te 'genieten', maar om herrie te schoppen. Al jarenlang moet de politie charges uitvoeren en deze bezoekers van zo'n Zomerzonnewende-festival, die massaal de omliggende akkers en weiden vernielden, proberen te verdrijven. Vorigjaar juni had de politie zelfs een cordon gelegd om het monument, maar een paar dagen vóór 21 juni zagen tal van lieden kans, die afzetting te doorbreken. Vechtpartijen, arrestaties, het verbod op het houden van zo'n Solstitium-festival waren het gevolg.

Muziek en herrie
De boeren en het ministerie van defensie zijn fel tegen de feesten. Defensie omdat erin de onmiddellijke omgeving veel militair terrein ligt. En de boeren, omdat zij kennelijk geen schadeloosstelling ontvangen voor vernielingen door de feestgangers, die zich bovendien, voorzover het motorduivels zijn, zeer agressief gedragen jegens de boeren en de normale (nou ja, wat héét...) popmuziekliefhebbers. Dan lijken die vereerders van oude heidense riten en symbolen minder schade aan te richten. Hoewel dat ook weer niet klopt, want schade aan geest en ziel is erger dan platgetrapte tarwe of grasvelden. Het monument wordt beheerd door " English Heritage" (de Engelse Erfenis, een soort combinatie van Monumentenzorg, Heemschut en de Kastelenstichting), en men dacht de troebelen toen te voorkomen door massaal gratis kaartjes en busritten naar de stenen aan te bieden. Men hoopte dat de gevreesde horden als brave toeristen hun motor thuis zouden laten en gewoon via de toegangshekken zouden wandelen in plaats van de ijzeren omheiningen te vernielen. Maar dat werkte niet erg, zoals men trouwens had kunnen verwachten. Deze benden komen niet aangestormd om keurig via de platgetreden paden een aantal steenformaties te bewonderen en zich te verbazen over de oude Engelse prehistorie!

Tempel en graven
Wij laten die raddraaiers nu met rust en wenden ons tot het stenen tijdperk. Wat is Stonehenge? Nu in elk geval het bekendste monument in heel Britannië uit voorhistorische tijden. Maar toen? In een boek over het complex, uitgegeven door "English Heritage" en geschreven door de archeoloog prof. R. J. C. Atkinson van de universiteit van Cardiff, heet het dat het huidige Stonehenge een vele malen tot ruïne geworden en weer opgebouwde prehistorische tempel is, die omstreeks 3500 jaar geleden gebruikt werd. Het eerste Stonehenge was vermoedelijk een complex met houten omheining en duizenden jaren geleden al een plaats van godsdienstige verering en een heidense begraafplaats. Omstreeks 2000 v. Chr. werd Stonehenge herbouwd. Daarvoor werden zogeheten blauwe stenen uit de Preseli-bergen in Wales aangevoerd. Kort daarna werd het huidige 'heiligdom' opgetrokken van nog veel grotere zandstenen uit de Marlborough hoogvlakte, dertig km noordelijk van Stonehenge, en de "blue stones" werden binnen een cirkel heropgesteld. Naar het geheel voerde vroeger een processieweg, die nu wordt gemarkeerd door de "HeelStone".

Zon en Hielsteen
Wie midden in het complex op 21 juni de processieweg aftuurde zag boven deze hielsteen de zomerse zonsopgang, waarvan de stralen uitsluitend op deze dag doordrongen tot in het hart van het heiligdom. Dat kan volgens sommigen nauwelijks toeval zijn. Iets dergelijks had op de kortste dag van het jaar plaats in de stenen grafkamer van Newgrange in Oost-Ierland, waar slechts één keer per jaar, op 21 december, de opkomende zon in de grafkamer scheen. Overigens gelden zulke vondsten ook voor sommige Egyptische tempels en koningsgraven. Daarzijntalvan (on)zinnige theorieën aan opgehangen. Al eeuwenlang wordt de 'tempel' van Stonehenge bezocht en bewonderd. De eerste vermelding ervan vinden we zo'n zeventig jaar na de verovering van Engeland door de Normandiërs (1066), waarbij het een van de wonderen van Brittannia werd genoemd. En eeuwenlang heeft men het aan de meest uiteenlopende bouwers en oprichters van heel de oudheid toegeschreven. Maar in grote lijnen staan nu, althans voor professor Atkinson, wording en bedoeling wel vast.

Processie en offer
We zien nu een heel onvolledig complex, dat aanvankelijk uit een grote aarden cirkel bestond waarbinnen een hoefijzervormige steenkring stond opgesteld, met een opening juist naar het noordoosten. De zandstenen kring, zo'n dertig meter in doorsnee, bestond ooit uit 30 staande stenen van elk 25 ton gewicht en zo' n dertig meter hoog, afgedekt met een dekplaat van elk 7 ton. Daarbinnen stonden vij f zandstenen'' trilithons'': combinaties van twee grote stenen van 45 ton waarop een deksteen lag. Afgezien van de hielsteen is de rest met stenen hamers bewerkt en gepolijst. Binnen de cirkels nam de liggende Altaarsteen een voorname plaats in, evenals de omgevallen slachtsteen bij de ingang van de aarden omwalling en de processieweg. Met spierkracht, touwen, primitieve heftoestellen en rollers of glijders moeten de verre voorzaten van de Britten deze ongelooflijk zware en onhandelbare stenen getransporteerd en op hun plaats gezet hebben. Nadat ze vermoedelijk eerst op hun plek waren gerold werd eronder een kuil gegraven, waarna men de touwen die hen verankerden liet vieren, zodat ze in die kuil vanzelf overeind kantelden. Althans, reconstructietekeningen gaan daarvan uit. Het aanbrengen van de dekstenen moet met opkrikken door hefbomen en het bouwen van steigers gepaard zijn gegaan. Maar in alle gevallen was het een karwei, dat men geklaard heeft op een wijze waarvan wij nauwelijks besef hebben.

Geen druïden
Omstreeks 1550 vóór onze jaartelling moet Stonehenge voor het laatst herbouwd zijn. Daarna begon al snel het verval en de vernieling. In de middeleeuwen zijn tal van grote stenen verwerkt tot bouwmaterialen elders en alom kregen natuur en bezoekers de eeuwen door vrij spel. Stonehenge was in particulier bezit, tot het in 1918 aan de Britse staat kwam. Nog vele jaren later besloot men het klauteren tussen en op de stenen te verbieden en de zaken te reconstrueren. Lange tijd wist men er niet goed raad mee. In de 17e eeuw meende de antiquair John Aubrey, dat het wellicht een heiligdom van Keltische druïden was geweest, een heidens heiligdom kort vóór de Romeinen Brittannië veroverden. Dat idee is allang losgelaten. Wel is het mogelijk, dat die priesterklasse der druïden de oude kennis van de sterren en van natuurverschijnselen via eeuwenoude mondelinge overlevering aan de bouwers van Stonehenge ontleende, maar zekerheid hebben we daarover niet. De druïden bouwden zelf geen heiligdommen, maar kwamen bijeen op open plekkenin de wouden. Sinds de 18e eeuw heeft men Stonehenge ook trachten te verklaren als een prehistorische zonnewijzer en sterrenwacht, met nauwkeurig inzicht in de op- en ondergangen van zon en maan. Maar ook die uitleg zit er wel naast. De mensen uit het (jonge) stenen en het bronzen tijdperk waren geen wetenschappers in moderne zin. Hooguit had deze heilige offerplaats ook met de symbolische betekenis van de hemellichamen te maken. Atkinson zegt het zo: Stonehenge als sterrenkundig observatorium in de prehistorie blijft een zaak van gissingen. Aanspraken erop worden door de oudheidkunde niet ondersteund.

Geheime riten
Dat heeft echter tot in onze tijd toe de aanhangers van geheimzinnige oude heidense praktijken niet belet, om er een magisch centrum van te maken met heel dat gedoe van heksensabbat, bijeenkomsten te middernacht bij volle maan, geheime bloedoffers, het'aanbidden' van de zonnegod met zijn eerste zonnestralen op de dag waarop de zomer aanbreekt, en zo nog het een en ander. Het lijkt me, dat deze vloedgolf van echt en nagemaakt'satanisme', van modieus heksengeloof en terugkeer naar de oude Keltische religie —als reactie op de kille zakelijkheid van onze tijd en op het verlies van de christelijke godsdienst— alweer zijn hoogtepuntvoorbij is. Wellicht hebben die heksen en hun kroost, voor zover ze tenminste niet als zwarte kraaien neerstrijken op de tonnenzware dekstenen van Stonehenge, zich inmiddels 'bekeerd' tot het nieuwste (bij)geloof van onze tijd. Dat is de "New Age" en het tijdperk van Aquarius. Overigens kwam in april jl. de EO nog met een reportage over satanisme en heksenrituelen rond Stonehenge. Men suggereerde toen, dat spoorloos verdwenen kinderen en baby's hier nog altijd ritueel worden geofferd. Ook werd betoogd dat jong-volwassenen van nu nog de trauma's ondervinden van hun vroegste jeugd, toen ze door hun ouders naar deze moderne heidense cultus werden meegenomen.

Steen en kunst
Reusachtige monolithen bewerken: dat doen ook andere kunstenaars heden ten dage. Zoals de Oostenrijker Franz Xaver Ölzant, die met Shlomo Selinger, Leo Kornbrust en anderen in St. Wendel in het Saarland een straat met zulke metershoge bewerkte stenen beelden heeft opgesierd. Nog in dit voorjaar kon men overigens in het Gemeentemuseum van Arnhem genieten van de expositie "De fascinerende wereld van Stonehenge" , waar ook weer het mythische van deze stenen werd opgerakeld. Daar kwamen toen ook andere megalithische stenen in beeld: de Noordduitse en Nederlandse hunebedden, de duizenden grote stenen (menhirs) bij Carnac in Bretagne, de Ierse ganggraven in het dal van de Boyne bij Dublin en de grote en kleine steenkringen bij Avebury uit 2600v.Chr. Dat heiligdom werd zo' n duizend jaar benut. In de middeleeuwen liet de kerk tal van 'duivelse' stenen omver halen.

Grafheuvels
Maar toen ik het bezocht was het nog een uitermate indrukwekkend geheel, omgeven door een hoge aarden wal, met daartussen grazende schapen en koeien en een kunstschilderes die zoals zovelen vóór haar deze oeroude cultuur op het doek vastlegde. Van de stenen hier zijn er nog zo' n 75 over; de rest werd onder meer als bouwsteen gebruikt. Van de Steenkringen van Avebury is, ondanks prehistorische vondsten —zoals vuistbijlen en vaatwerk— nog minder bekend wie ze oprichtten en waarvoor ze precies dienst deden. In elk geval heeft men, een eind buiten Salisbury, nu de beschikking over een paar zeldzame 'beeldentuinen' in een aardig natuuren cultuurlandschap. Daar zal men nog veel meer prehistorie aantreffen: ronde grafheuvels, de reconstructie van Woodhenge, waar men bewijzen vond voor mensenoffers in de jonge steentijd, de aarden wallen van Durrington en nog zoveel meer. En wat de natuur buiten niet meer laat zien aan vroegste historie kan men in Salisbury bekijken in het South Wiltshire Museum en in de musea van Devizes en Avebury.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen