Incest, een verborgen kwaad (1)

Voor de buitenwacht was hij een respectabel mens. Een degelijk huisvader, een geslaagd zakenman, een net kerkmens. Maar in hem brandde een onuitblusbare begeerte naar seksueel genot. Die leefde hij uit op een van zijn dochters, Marrie. Ze was negen jaar, toen haar vader voor het eerst bij haar in bed kroop. Het begon met betasten. In de loop der jaren zou hij steeds verder gaan. Als ze vijftien is, blijft haar menstruatie onverwacht weg. Vader vreest een zwangerschap, geeft zijn dochter jenever te drinken en probeert met zeepsop de vrucht los te weken van de baarmoederwand. Als dat niet het gewenste resultaat heeft, neemt hij haar mee naar een huisarts buiten het dorp. Die stelt beiden gerust en vermaant Marrie om niet op zo jonge leeftijd al met vrienden naar bed te gaan.

Pijn van binnen
Het wordt een in zichzelf gekeerd kind dat zich alternatief kapt en kleedt. Haar vader haten kan ze niet. Ze beschouwt hem als zielig. Een man die gebukt gaat onder zijn onbeheersbare driften. Ze leert hem met haar hand te bevredigen, zodat hij haar verder met rust laat. De therapeut die haar jaren later door een vriend wordt aanbevolen als deskundige op het gebied van de incestproblematiek, bedrijft een perverse vorm van "homeopathie". Hij verzekert haar dat ze van haar seksuele frustraties verlost kan worden, door met hem gemeenschap te hebben. Haar denken over seksualiteit is inmiddels zo besmeurd, dat ze kritiekloos deze "therapie" accepteert. In de hoop op beterschap. De filosoof met wie ze uiteindelijk trouwt, is in de ogen van haar vader een mislukkeling. Naast haar drukke huishouden schrijft Marrie boeken, organiseert concerten voor goede doelen en probeert zo haar verwoeste zelfrespect te hervinden. In 1990 zet ze in dat proces een belangrijke stap. Na een onderbreking van vele jaren voltooit ze op 48-jarige leeftijd, als moeder van acht kinderen, haar psychologiestudie met een doctoraalscriptie over de gevolgen van incest. Vorig jaar kwam de studie in boekvorm op de markt, onder de titel: "Het doet pijn van binnen". Hoe lang die pijn blijft schrijnen, heeft de schrijfster aan den lijve ervaren.

Openheid
Welbewust opende de psychologe het boek, dat na de dood van haar ouders werd gepubliceerd, met haar eigen levensverhaal. Ze besefte dat ze daarmee heel wat overhoop haalde. Haar vader was jarenlang ouderling in een Gereformeerde gemeente. Na lang afwegen besloot ze haar traumatische jeugdervaringen toch aan de openbaarheid prijs te geven. „Daarmee heb ik de drempel voor vrouwen die hetzelfde hebben meegemaakt en geen hulp durven zoeken, willen verlagen. Zwijgen is fundamenteel in het hele incestsysteem. Dat maakt het ook mogelijk dat meisjes soms jarenlang misbruikt worden." De gevoelens ten opzichte van haar vader zijn nog altijd tegenstrijdig. „Het was een moeilijke man, ook voor mijn broers. Dominant en autoritair. Maar hij had ook z'n positieve kanten. Dat maakt je gevoelens over wat gebeurd is tot zo'n ingewikkelde kluwen. M'n moeder hoorde er pas van, toen ik als meisje van vijftien jaar door de huisarts maar een psychiater werd verwezen. Die heeft m'n ouders opgeroepen en haar ingehcht. Ze had nooit iets in de gaten gehad. De meeste incest gebeurt zó stiekem. Je ziet ook vaak dat de moeder niet opgewassen is tegen haar echtgenoot. Zelfs toen mijn moeder alles wist, bleef ze hem adoreren."

Vijandschap
Tot voor enkele jaren werd in de maatschappij niet over incest gesproken, hoewel bij de maatschappelijke hulpverlening bekend was dat het kwaad op grote schaal speelde. In 1983 pubhceerde de "Vereniging tegen Seksuele Kindermishandeling binnen het gezin' het boek "De straf op zwijgen is levenslang". De publiciteit over het onderwerp nam toe, maar werd in behoudend christelijke kring als nieuwlichterij genegeerd. De stelling dat incest ook daar voorkomt, misschien nog wel meer dan erbuiten, werd door velen als vijandschap afgedaan. Nel Draijer, die in opdracht van de regering onderzoek naar incest verrichtte, kwam in '88 met een geruchtmakend rapport waaruit bleek dat één op de zeven vrouwen in Nederland te maken heeft gehad met seksueel misbruik door familieleden. Een opvallende conclusie was dat het in alle maatschappelijke milieus vookomt.
Het onderzoek was professioneel opgezet. Ook een in reformatorische kring actieve instantie als de Gereformeerde Landelijke Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg "De Poort" accepteert de conclusies van Draijer. De cijfers van de instelling zelf liegen er evenmin om. Van de vrouwen die bij "De Poort" aankloppen voor psycho-sociale hulp, is een kwart seksueel misbruikt door bloedverwanten.

Herkenning
Psychologe J.A. Kok, hoofd jeugdzorg van de Amersfoortse vestiging van "De Poort", is niet geschokt door dat cijfer. „Je groeit er langzamerhand in. Het klinkt vreemd, maar je went eraan. Bezie ik het geheel van de problematiek waarmee "De Poort" te maken krijgt, dan onderscheidt die zich niet van de problemen waarmee een RIAGG wordt geconfronteerd. Waarom zou dat bij incest anders liggen?" Hoewel het taboe rond het verborgen kwaad is doorbroken, is het aantal jonge slachtoffers dat er melding van maakt nog altijd gering. Dat verandert bij vrouwen die in het verleden zijn misbruikt. „Door alle publikaties over incest zijn woorden beschikbaar gekomen, die mensen kunnen gebruiken om hun verhaal te doen", verklaart mevrouw Kok. „Dat maakt de stap gemakkelijker. Belangrijk is ook de herkenning, de ontdekking dat veel anderen hetzelfde hebben meegemaakt en zij niet alleen staan. Vaak zie je dat deze vrouwen zich aanvankelijk aanmelden met andere klachten. Huwelijksproblemen. Problemen rond seksualiteit. Pas tijdens de hulpverlening komt openbaar dat daar incest aan ten grondslag ligt. Meer dan eens lopen ze vast als een dochtertje de leeftijd heeft bereikt waarop ze in hun eigen jeugd zijn misbruikt."

Gezin
De laatste tijd komen er signalen dat niet alleen meisjes, maar ook jongens seksueel worden misbruikt door bloedverwanten, onder wie zowel de vader als de moeder. De informatie daarover is nog te beperkt om harde uitspraken te doen. Duidelijk is wel dat het op grotere schaal speelt dan tot nu toe is aangenomen. „Het is een nieuwe groep, waarmee de hulpverlening binnen afzienbare tijd steeds meer te maken zal krijgen", verwacht de stafmedewerkster van "De Poort". Van feministische zijde is altijd gesteld dat het christelijk geloof een vruchtbare voedingsbodem is voor incest. De christelijke man heeft als hoofd van het gezin alles voor het zeggen, zijn vrouw is een onderdanige sloof, de kinderen hebben naar eis van het vijfde gebod hun ouders te eren en mogen dus niets zeggen als vader of moeder vreemde dingen uithalen. Er zijn er zelfs die ervoor pleiten om het gezin, als beschermd instituut waarbinnen incest gemakkelijk voort zou kunnen woekeren, af te schaffen. Marrie vanderFeen wijst deze opvatting af Al weet ze dat incest in orthodox- christelijke kring veelvuldig voorkomt, daaraan heeft het Woord van God naar haar vaste overtuiging geen enkele schuld. Laat staan dat het gezin, als instelling van God, moet worden afgeschaft. „Het feit dat er corrupte ambtenaren en politiemensen zijn is nog geen reden om alle ambtenaren naar huis te sturen en de politiemacht te ontbinden", is haar nuchtere constatering.

Verantwoordelijkheid
Mevrouw Kok heeft niet de indruk dat incest in bijbelgetrouwe kring meer voorkomt dan daarbuiten. Ook de stelling dat het kwaad in "zwaardere" kringen meer zou spelen dan in evangelische milieus, valt niet met cijfers te staven. Wel staat vast dat de gereformeerde gezindte geen gunstige uitzondering vormt, als het gaat om het seksueel misbruik van kinderen. Dat stelt voor grote vragen. Waar is de heiligende invloed van de prediking van het Woord van God, al is het maar uitwendig? Is de christelijke levensstijl in de praktijk niet meer dan een dun laagje vernis, waaronder het bederf even sterk voortwoekert als in atheïstische milieus? De wekelijkse verkondiging blijkt daders van incest in ieder geval niet te weerhouden van hun weerzinwekkende praktijken. De Amersfoortse psychologe verklaart dat grotendeels uit de belangrijkste karaktertrek van incestplegers. „Ze willen op geen enkele manier verantwoordelijkheid dragen voor hun eigen gedrag en de consequenties ervan. Daarin past dat ze zich ook niets gelegen laten liggen aan dat wat ze zondags in de kerk horen of doordeweeks in de Bijbel lezen. Ik geloof niet dat het aan de prediking ligt. Zelfs al wordt heel concreet tegen incest gewaarschuwd, dan heeft dat op de daders nauwelijks invloed. Door hen worden leer en leven wel heel duidelijk gesplitst."

Gevolgen
Onderzoek heeft uitgewezen dat broers en ooms de belangrijkste incestplegers zijn. Daarna komen de vaders, gevolgd door zwagers, grootvaders, neven en nog vagere bloedverwanten. Kenmerkend voor veel gezinnen waarin incest plaatsvindt, is de beslotenheid ervan. Er worden weinig contacten onderhouden met de buitenwereld, ook niet met de kerkelijke gemeente als men kerkelijk meelevend is.
De seksuele avances beginnen vaak al als het kind nog geen tien jaar oud is. Met verschillende middelen wordt het gedwongen eraan deel te nemen, uiteenlopend van bruut geweld tot vleierij. Veel incestslachtoffers kiezen in deze misère de vluchtweg die ook concentratiekampbewoners ontdekten. Ze schakelen hun gevoel uit en concentreren hun gedachten op iets prettigs. Deze splitsing van de persoonlijkheid kan zo ver gaan, dat ze zich het seksueel misbruik later nauwelijk herinneren. Het ligt in hun herinnering als een gapend gat. Maar onderhuids doet het z'n verwoestend kwaad en manifesteert zich in allerlei vreemde klachten. Agressief gedrag. Depressiviteit. Angst. Neiging tot zelfbeschading en zelfs zelfmoord. Een afkeer van geslachtsgemeenschap, of een volstrekt gedegeneerde visie op seksualiteit. Het is niet toevallig dat een relatief groot aantal incestslachtoffers in de prostitutie belandt.

Huwelijksproblemen
De vraag of slachtoffers van incest kenmerkende karaktertrekken hebben, waardoor ze bloot liggen voor seksueel misbruik, is volgens mevrouw Kok moeilijk te beantwoorden. „Je ziet wel bepaalde persoonlijkheidsovereenkomsten, maar zijn die nu oorzaak of gevolg van de incest? Ben je vier jaar seksueel misbruikt, dan heeft dat ingrijpende gevolgen gehad voor de karaktervorming. Als ik bij moeders informeer naar de voorgeschiedenis van hun dochter, hoor ik vaak: vroeger was ze heel anders. Zegt je vader elke week dat hij je in elkaar zal slaan als je het vertelt, dan word je vanzelf meegaand, om maar wat te noemen." Kenmerkend voor incestslachtoffers is dat ze zich kwetsbaar en onzeker voelen. Die onzekerheid kan zich ook uiten in het overbluffen van de omgeving, om de innerlijke instabiliteit te bedekken. Dat velen een afkeer van mannen hebben, spreekt bijna voor zich. Opvallend genoeg komt een groot aantal toch tot een huwelijk. Dat leidt veelal tot nieuwe problemen. De overlevingstactiek om tijdens het seksueel misbruik het gevoel uit te schakelen, heeft meer dan eens tot gevolg dat ook binnen het huwelijk de geslachtsgemeenschap emotieloos ondergaan wordt.

Godsbeeld
Zeker zo ingrijpend is het onvermogen van veel incestslachtoffers om vertrouwen te geven en te ontvangen. In christelijke kring leidt incest veelvuldig tot kerkverlating. Het slachtoffer identificeert de vaderfiguur nogal eens met God. Dat wordt nog versterkt als de predikant over God spreekt als een Vader Die zich over Zijn kinderen ontfermt. Het misbruikte kind kan van die ontferming weinig merken, en krijgt een sterk verwrongen Godsbeeld. Een incestslachtoffer dat bij "De Poort" onder behandeling was, verwoordde het als volgt: „Die God maakt me bang. Hij heeft dezelfde stekende ogen als mijn vader." Uitermate belangrijk is dat de symptomen van incest al in een vroeg stadium door de buitenwacht worden herkend, zodat snel kan worden ingegrepen. Vaak is sprake van een complex van verschijnselen. De leerprestaties van het kind lopen terug, het wordt stug en achterdochtig, vooral naar mannen toe, wil niet meedoen aan de gymnastiekles, is depressief of juist agressief, eet nauwelijks meer, ziet zichzelf als waardeloos en smerig en vertoont soms seksueel provocerend gedrag dat niet bij de leeftijd past.

Op hol
De omgeving staat voor de moeilijke taak om enerzijds het misbruikte kind te redden uit de klem waarin het terecht is gekomen en anderzijds niet elk eetprobleem of iedere uiting van agressie als een verschijnsel van incest te interpreteren. De zogenaamde "Bolderkar-affaire" heeft geleerd dat sommige psychologen wel erg scheutig zijn met het plakken van het etiket: incest. In Amerika leidde de overspannen aandacht voor incest er zelfs toe, dat eerbare huisvaders nauwelijks meer een robbertje durven vechten met hun dochter. Dat gevaar dreigt ook in eigen land. „Zodra het over seks gaat slaat de politie volledig op hol", was de wrange constatering van een vader die na valse beschuldiging voor het gerecht kwam. De gevolgen daarvan zijn ingrijpend. Al volgt vrijspraak, de buurt gaat er van uit dat er toch wel iets waar zal zijn van het verhaal.

Alertheid
Mevrouw Kok waardeert de toenemende alertheid van de samenleving positief Wel waarschuwt ze voor ketterjacht. „Je bent verkeerd bezig als je zegt: dat is een besloten gezin en er wordt weinig aan seksuele voorlichting gedaan, dus er zou wel eens incest plaats kunnen hebben. Dan keer je de zaak om. Je moet veel meer letten op de basishouding van ouders ten opzichte van hun kinderen. Is er liefde, warmte en genegenheid? Het ontbreken daarvan is een vruchtbare voedingsbodem voor incest. Heb je een sterk vermoeden dat kinderen uit je omgeving worden misbruikt of bedreigd, dan is het belangrijk dat je contact met hen krijgt en houdt. Als er werkelijk een vertrouwensrelatie is ontstaan, kun je het kind ernaar vragen." Bij gegrond vermoeden van incest is het volgens de hulpverleenster van "De Poort" verstandig om een vertrouwenspersoon in te schakelen, bij voorbeeld iemand van het Bureau Vertrouwensartsen. „Die kunnen als daar reden voor is contact opnemen met de huisarts of de schoolarts. In het algemeen verandert het gedrag van de dader alleen als hij met de incest geconfronteerd wordt door iemand die een gezagspositie-heeft en er consequenties aan kan verbinden."

Hulpverlening
Gezien de ernstige gevolgen van incest, is professionele hulpverlening in veel gevallen noodzakelijk. Het gaat de psychologe te ver om te stellen dat ook vrouwen die in het verleden zijn misbruikt, per definitie hulp moeten zoeken. „Ik sta er af en toe versteld van hoe sterk incestslachtoffers kunnen zijn, ondanks of juist door de ellende die ze hebben doorgemaakt. Er is zelfs een groep waarvoor hulpverlening slecht zou zijn. Die de incestervaringen een plek in hun bestaan hebben weten te geven, waarmee ze kunnen leven. Hulpverlening is pas zinvol als mensen belemmerd worden in hun functioneren. Je moet hulp niet opdringen als mensen na veel strijd hun zelfvertrouwen herwonnen hebben." Marrie vanderFeen weet uit eigen ervaring dat het mogelijk is om opnieuw te beginnen. Door het bloed van Christus, in vertrouwen op God, met een gezond zelfrespect. Dat perspectief probeert ze ook te bieden aan lotgenoten die haar hulp zoeken. Al weet ze uit eigen ervaring dat de weg naar herstel vaak lang is. „Veel vrouwen hebben een enorm schaamtegevoel over dat wat in hun jeugd is gebeurd, terwijl ze er niks aan konden doen. Ze voelen zich hun leven lang besmeurd, letterlijk en figuurlijk."

Grote Therapeut
Veel therapeuten zijn van mening dat in zo'n situatie herstel pas mogelijk is als het verdrongen trauma emotioneel opnieuw wordt beleefd. Zo nodig met behulp van middelen die het bewustzijnsniveau van de patiënt verlagen, om die zo aan het praten te krijgen. Marrie vanderFeen heeft daar ernstige bezwaren tegen. „Ik geloof dat een grens wordt overschreden als de patiënt z'n wil moet onderwerpen aan de wil van de therapeut. Dan wordt de therapeut tot afgod. Er zijn maar al te veel "goeroes" op het erf van de hulpverlening. Ik wijs hulpverlening aan incestslachtoffers niet af Integendeel. God werkt middellijk. Juist om daadwerkelijk en professioneel hulp te kunnen verlenen, heb ik m'n studie afgerond. Maar ten diepste treedt pas echt herstel op als mensen de grote Therapeut leren kennen. Die gezegd heeft: Komt tot Mij, allen die vermoeid en belast zijt, en Ik zal u rust geven."

Volgende keer: Drie christentherapeuten over de hulp aan incestslachtoffers.

"Het doet pijn van binnen" door Marrie vanderFeen; uitgave Stichting Petra, Middelburg (01180- 29046); 168 pag., prijs ƒ 15,-

"Incest, een informatieve en praktische handreiking in bijbels licht" door
drs. Janneke Kok, drs. Anja Koster en dr. Jan van der Wal; uitg. J.J. Groen en Zoon, Leiden; 124 pag., prijs ƒ 18,50

Voor informatie en hulp:
GLIAGG De Poort, Centraal bureau, postbus 273, 3100 AG Schiedam.
Tel. 010-4261081

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen