Voorzorg en voorzienigheid (1)

Het al dan niet geoorloofd zijn van vaccinatie blijft de gemoederen in de gereformeerde gezindte bezighouden. Zolang er niet direct gevaar dreigt, bestaat er nauwelijks belangstelling voor dit thema. Maar op het moment dat ergens polio wordt geconstateerd, zijn dezelfde vragen weer brandend actueel. Zo was het in 1978. Zo ging het ook bij de jongste epidemie. Zeker onder niet-gevaccineerden was de ziekte bijna dagelijks onderwerp van gesprek. De mening van veel reformatorische predikanten dat inenting een zaak van middelmatig belang is, bracht daar geen verandering in. Theologisch kan dat waar zijn, maatschappelijk gezien is het zeker geen middelmatige kwestie. Polio is een zeer ernstige kwaal, die ingrijpende consequenties kan hebben voor zowel de patiënten als hun familieleden.

Nederlandse zaak
Tegenstanders van vaccinatie weten zich gesteund door markante personen uit de Nederlandse kerkgeschiedenis als Da Costa, Kohlbrugge, Kersten en Zandt. Een beroep op toonaangevende gereformeerde predikers uit het buitenland is minder gemakkelijk. Elders speelt de afwijzing van inenting alleen onder antroposofen en kleine doopsgezinde groepen als de Amish in Amerika. Reformatorische christenen over de hele wereld, met uitzondering van Nederland, hebben vaccinatie geaccepteerd als een door God gegeven middel tegen levensbedreigende ziekten. Ook door de Schotse Free Presbyterian Church en de Strict-Baptistgemeenten in Engeland, waarmee de Nederlandse gereformeerde gezindte vanouds goede contacten onderhoudt, is inenting nimmer afgekeurd. Hetzelfde geldt voor verzekeren. Volgens prof dr. M.J. van Lieburg, medisch-historicus aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en de Erasmusuniversiteit te Rotterdam, is het niet eenvoudig een verklaring te geven voor de afwijkende Nederlandse situatie. „Ik denk dat je twee specifiek Nederlandse zaken aan kunt wijzen die er op z'n minst aan hebben meegewerkt. De vergaande verdeeldheid van de gereformeerde gezindte en het warrige beleid van de overheid inzake de pokkenvaccinatie."

Kerkelijke verdeeldheid
Hoe ligt het verband tussen kerkelijke verdeeldheid en afwijzing van vaccinatie?
„Bij een vergaande kerkelijke verdeeldheid en differentiatie binnen kerkverbanden gaat men zoeken naar profilering ten opzichte van andere groeperingen binnen dezelfde gezindte. Kenmerken van vroomheid waardoor je je kunt onderscheiden. Een daarvan is de afwijzing van vaccinatie, die als een belangrijk schibboleth is gaan functioneren."
Als tweede noemde u het warrige beleid van de overheid op het terrein van de pokkenvaccinatie. Kunt u dat wat toelichten ?
„In Nederland is de pokkenvaccinatie al heel snel in de politieke sfeer getrokken. De vraag hoe dat komt brengt ons bij de discussie over vaccinatiedwang. Bepaalde bevolkingsgroepen hebben zich op dit punt georganiseerd of geprofileerd. Denk aan de Anti-Vaccinebond aan het eind van de vorige eeuw, bepaalde politieke partijen met de SGP voorop en kerkelijke groeperingen. Ze werden in hun verzet tegen vaccinatie gesterkt door het zwabberige beleid van de overheid, die sinds het begin van de vorige eeuw voortdurend heeft getwijfeld tussen drang en verschillende vormen van dwang. Tot vandaag toe, want de discussie of dwang moet worden toegepast laait ook nu weer op."

Complex van factoren
„De afwijzing van vaccinatie staat ook niet los van de ontwikkeling van het medisch beroep in Nederland, die op sommige punten afwijkt van de ontwikkeling in omringende landen. Vaccinatie was vroeger voorbehouden aan de eenvoudige heelmeesters, maar is later overgenomen door de academische geneeskunde, die zo een toegang tot het gezin kreeg. Lang niet iedereen had daar behoefte aan. Kortom, het is een uitermate ingewikkeld complex van factoren dat geleid heeft tot de tegenstand die in ons land is ontstaan tegen vaccinatie."
Wie wezen in het verleden vaccinatie af en op welke gronden?
„De groep van tegenstanders was veel breder dan nu. De leden van de Anti-Vaccinebond moest je vooral zoeken onder de aanhang van Kuyper. Maar de accenten lagen anders. De aversie tegen vaccinatie had niet in de eerste plaats te maken met de medische achtergrond ervan of met een principiële afwijzing van de medische handeling, maar veel meer met de rol van de overheid naar de onderdanen toe. De gewetensvrijheid die werd ingeperkt, stond centraal. De accenten zijn geleidelijk verschoven. Nu is de afwijzing puur religieus van aard."

Radicalisering
Hoe belangrijk was in het verleden het argument dat vaccinatie een ziekmakend effect had en risico 's met zich meebracht?
„In de vorige eeuw, en wat de pokkenvaccinatie betreft ook nog in onze eeuw, was dat terecht een zeer belangrijk argument voor tegenstanders. Een man als Capadose heeft benadrukt dat het indruist tegen het geloof in Gods voorzienig handelen, als mensen een niet-ongevaarlijke stof wordt toegediend om hen te behoeden voor ziekte. Ook Zandt en Kersten zie je voortdurend inspelen op berichten over complicaties van de pokkenvaccinatie. Naarmate de risico's van vaccinatie verminderden, werd dat steeds moeilijker. Uiteindelijk bleef alleen het religieuze argument over. In de vorige eeuw werd door tegenstanders nog geredeneerd. In onze tijd is de discussie totaal onthoofd. Vooral niet denken, het moet allemaal uit je hart komen. Die visie berooft een mens van z'n verantwoordelijkheid. Ons hoofd staat er niet voor niets op. Je ziet bovendien een verscherping. Vandaag lijkt je standpunt over vaccinatie meer dan eens te bepalen, hoeveel karaats je bent. Een absolute tegenstander is 24-karaats, een twijfelaar 18-karaats, een voorstander wordt afgeschreven. Dat vind ik het kwalijkste in de hele radicalisering die je waarneemt: de ondertoon dat je op grond van iemands standpunt over vaccinatie z'n geestelijk gehalte kunt bepalen."

Verantwoordelijk

Hoe bepalend is in de visie op vaccinatie het standpunt van toonaangevende figuren als Da Costa en de voormannen van de SGP geweest?
„Ze zijn voor een groep mensen de toonaangevende figuren en voormannen gewórden. De stem van Da Costa was maar één stem in het veelkleurige geluid van het Reveil, met z'n vele vleugels. Bovendien geldt Da Costa's anti-houding slechts voor een bepaalde periode in zijn leven. De opvatting dat de mannen van het Reveil tegen vaccinatie waren, is een vorm van geschiedvertekening die grenst aan geschiedvervalsing. Het is net zo grote onzin als nu te stellen dat de gehele reformatorische gezindte tegen inenten is."
Is het nog reëel om in de discussie rond de polio vaccinatie het ziekmakende ervan als tegenargument te gebruiken?
„Statistisch kun je vaststellen dat de poliovaccinatie risicoloos is. De hele discussie rond de pokkenvaccinatie wordt ten onrechte over de poliovaccinatie gelegd. Daar komt nog iets bij. Door het gevorderde inzicht in de immunologie weten we dat ons lichaam de hele dag wordt belaagd door ziekmakende stoffen en voortdurend in een staat van afweer is. Je kunt zeggen dat we elke dag worden gevaccineerd, zonder dat we het in de gaten hebben.

Inenten is niets anders dan een actief gebruik maken van de immunologische wetenschap. Zoals wij ook gebruik maken van het ontstane inzicht in bevruchting. Daardoor krijg je als mens verantwoordelijkheid. Je weet van vruchtbare en onvruchtbare perioden en daar ga je handelend mee om. Desondanks houdt een christen overeind dat hij kinderen krijgt. Hetzelfde geldt voor inenten. Het feit dat je op grond van de huidige wetenschap verantwoordelijk en handelend kunt optreden in je gezondheid, neemt niet weg dat je met Zondag 10 kunt blijven geloven dat ziekte en gezondheid je uit Gods Vaderhand toekomen. Dat heeft niets te maken met gespletenheid in denken, maar met een juist zicht op de verhouding tussen voorzienigheid en verantwoordelijkheid."

Omslag
„Het cruciale punt is dat men de omslag in de gezondheidszorg niet doorziet. Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw houdt de gezondheidszorg zich niet alleen bezig met zieke, maar ook met gezonde mensen. Je ziet dan de hygiënisten opkomen, die pleiten voor gezonde voeding en meer lichaamsbeweging. De rechterflank van de gereformeerde gezindte weet met die omslag geen raad. Een goede gezondheid is immers iets van God. Dat de toegenomen kennis noopt tot verantwoord handelen, ook ten aanzien van je lichaam, blijft daardoor onderbelicht. Gezondheid wordt geaccepteerd als een passief gegeven en niet als iets waaraan je actief kunt werken door lichaamsbeweging, gezonde voeding, gezonde kleding, gezonde woning, gezond arbeidsritme, vaccinatie, kortom het hele scala van de preventieve en sociale geneeskunde. Het is niet toevallig dat tegenstanders van vaccinatie in het verleden ook tegenstanders waren van de introductie van gymnastiek op de lagere scholen. Dat je iets tegen ziekte moet doen, vindt men gewoon. Maar het werken aan je gezondheid is een idee dat in onze gezindte nooit zo goed aangeslagen is."

Hypocriet
Je ziet nu dat van tal van handelingen en diensten op preventief gebied wel gebruik wordt gemaakt, met uitzondering van de vaccinatie. Hoe verklaart u dat?
„Het principe handhaven. Neem het boekje van Douma en Velema over polio. Een fantastisch goed werkje, dat zowel theologisch als medisch gedegen in elkaar zit. Hoe bestaat het dat je na lezing van zo'n boekje nog tegen poHovaccinatie bent? Ik heb maar één verklaring. Het wordt ervaren als gezichtsverlies wanneer je alsnog besluit om jezelf of je kinderen te laten vaccineren. Daarom vluchten mensen in kretologie of ze laten zich in het geheim vaccineren. Die hypocriete cultuur doet veel schade aan het christelijk getuigenis." Is niet veel meer sprake van een volgzame cultuur, waarbij het voorbeeld wordt gevolgd van mensen voor wie men achting heeft? „Dat geldt voor individuen. Bij de hypocrisie denk ik aan de hele groep, waarvan wordt gesuggereerd dat die in z'n totaliteit vaccinatie afwijst. Terwijl je weet dat de gereformeerde gezindte op dit punt allerminst een homogeen geheel is."

Gewetensnood
„Ik vind het ernstig dat voorstanders van vaccinatie onder de predikanten van de gereformeerde gezindte vanwege de groepscultuur hun mening achter de kiezen houden. Dan heb ik meer respect voor iemand als ds. Venema, die er openlijk voor uitkomt dat hij tegen is en dat ook onderbouwt, althans probeert te onderbouwen.''
Zou het niet verstandiger zijn als predikanten hun persoonlijke mening achterwege laten, gezien het feit dat gemeenteleden hen vaak voetstoots volgen?
,,Dat vind ik niet. Een predikant is niet alleen leraar, maar ook herder.
Hij moet op geestelijke wijze leiding geven. Waarbij een voorstander geduld en begrip moet hebben voor mensen die gewetensbezwaren hebben en een tegenstander de voorstanders van vaccinatie niet verdacht moet maken. Vaak wordt het geweten zogenaamd vrij gelaten, maar tegelijk wordt gesuggereerd dat het een hogere staat van genade vereist om niet-verzekerd en niet-gevaccineerd door het leven te gaan. Daar gaat het naar mijn smaak mis."

Gesterkt
Is de verscherping van het anti-vaccinatiestandpunt niet begrijpelijk in het licht van de intolerante en venijnige opstelling van de pers?
,,Zeker, daar heb ik ook meer dan eens tegen gefulmineerd.Vergelijk je kranteknipsels over de polio uit 1978 met die van nu, dan zie je dat het onbegrip groter is geworden. Zelfs meer dan eens omslaat in actieve haat, die gepaard gaat met een ongelooflijke onkunde over wat de tegenstanders beweegt. Dat laatste kun je die journalisten overigens niet helemaal verwijten. Als wij elkaar al amper kunnen uitleggen wat de verschillen tussen bepaalde kerkverbanden zijn, dan is het toch duidelijk dat een buitenstaander zich daar helemaal niets bij voor kan stellen."
Opvallend is dat verscheidene mensen die door polio zijn getroffen Gods ondersteuning en goede hand over hen ervaren. Hoe beziet u dat?
„Als mensen de genade ontvangen om zo om te gaan met wat hen overkomen is, dan moet ik daar afblijven. Maar je kunt dat toch niet omdraaien en het tot model maken waarnaar ieder moet leven. Nog in deze eeuw zijn er mensen geweest die verdoving bij een operatie hebben afgewezen, op grond van hun overtuiging dat ze hadden te dragen wat God over hen bracht. Dat is een hoog geestelijk standpunt, maar niemand zal dat toch opleggen aan een ander? Als ik "God, de kassier der armen" van Huntington lees, maakt dat indruk. Maar het is voor mij geen aanmoediging om actief de berooide toestand te zoeken waarin deze man verkeerde, toen hij in een plas water een paling zag zwemmen en daarin Gods zorg over hem opmerkte."

Middenweg
Er is ook nog een middenstandpunt inzake vaccinatie. In principe niet doen, tenzij er gevaar dreigt. Hoe verdedigbaar is dat?
„Wat is dreigend gevaar? Hoe groot moet die dreiging zijn? Wie bepaalt de dreiging? Het is een niethanteerbaar begrip, een vluchtweg voor iemand die niet weet te kiezen. Voor de gemiddelde burger is de dreiging concreet als hij om zich heen mensen getroffen ziet worden door polio. Voor collega Huisman was de dreiging van een nieuwe epidemie al jaren concreet, door zijn grote kennis van deze aandoening en zijn epidemiologische inzicht. Ik vind het verstandiger om naar Huisman te luisteren dan naar de gewone man."
In de Daniël den Hoedkliniek zijn enkele niet-gevaccineerde verpleegkundigen tijdelijk met betaald verlof gestuurd. Was dat medisch verdedigbaar?
„Ook binnen de medische wereld is discussie gaande onder mensen die er echt verstand van hebben, of dit nodig was. Persoonlijk heb ik er begrip voor als een ziekenhuisdirecteur op grond van een zorgvuldige afweging van belangen tot een dergelijke maatregel besluit. Vergeet niet dat die man verantwoordelijkheid draagt over de gezondheid van de patiënten die hij onder zijn hoede heeft. Wel kun je zeggen dat er sprake is van hypocrisie in de samenleving, als je ziet hoe voorzichtig wordt omgesprongen met dragers van het aidsvirus. Daarin zie je toch dat de hele reactie op de niet-gevaccineerden een ondertoon van onverdraagzaamheid heeft."

Rekenschap
„Heel wrang vond ik de ondervraging van leerlingen van een reformatorische school door de pers, op de bekende stekelige manier, naar hun niet-gevaccineerd zijn. Dat is journalistieke verloedering. Om kinderen die niet in staat geacht mogen worden over zo'n gevoelig en gecompliceerd vraagstuk een evenwichtig oordeel te hebben, daarop aan te spreken en hun puberale verwarring te gebruiken als wapen naar de groep van gewetensbezwaarden. Dat vind ik echt minderwaardig."
De groep van niet-gevaccineerde verpleegkundigen blijkt nog behoorlijk groot te zijn. Hoe verklaart u dat zij wel kunnen werken binnen een gezondheidszorg die van preventie aan elkaar hangt?
„Deze mensen, onder wie veel jonge meisjes, worden heel direct geconfronteerd met de ontwikkeling van de moderne gezondheidszorg zoals ik die heb geschetst, terwijl in hun achterban die confrontatie op geen enkele manier gedragen wordt door meedenken. Het gevolg is dat zij geen rekenschap kunnen geven van hun afwijkende positie in een gezondheidszorg die beheerst wordt door preventie. Dat ze wel vaccinatie afwijzen, maar niet de preventieve toediening van heparine aan operatiepatiënten tegen trombose en de op preventie gerichte hielprik bij baby's. Voormannen in de rechterflank van de gereformeerde gezindte zijn nauwelijks bereid om na te denken en tijd uit te trekken voor het formuleren van ethische standpunten, zoals dat in vrijgemaakte kring gebeurt door een man als Douma. Daardoor veroorzaken zij in de achterban grote verwarring en laten mensen die in de gezondheidszorg werken in de kou staan."

Traditie
Wat verwacht u van het door staatssecretaris Simons benoemde driemanschap, dat een discussie onder niet-gevaccineerden op gang moet brengen?
„Ik vind het positief dat met andersdenkenden wordt overlegd. Dat is een enorm winstpunt. Het effect naar de achterban zal echter gering zijn. Het gesprek is volledig gefixeerd op de vraag: mag je vaccineren of niet? Terwijl het hoofdprobleem niet de vaccinatie is maar, veel breder, een fundamenteel misverstaan van de ontwikkeling van de moderne gezondheidszorg door de rechterflank van de gereformeerde gezindte. Daarop moet men zich bezinnen. Enerzijds gaat men helemaal mee, anderzijds heeft men geen principiële visie op de mogelijkheden en gevaren van de huidige gezondheidszorg. Het gevolg is dat men volkomen inconsequent het ene accepteert en het andere afwijst. Niet op grond van de ontwikkeling van de moderne gezondheidszorg, maar op grond van de traditie. Men staat voortdurend met het gezicht naar de verkeerde kant. Zolang je de traditie maar handhaaft in de moderne gezondheidszorg, is het goed. De keerzijde is dat men blind blijft voor allerlei gevaarlijke aspecten van deze gezondheidszorg, die het verleden niet kende."

Drang of dwang
Hoe reëel is de kans dat de overheid besluit tot vaccinatiedwang?
„Naarmate de vaccinatie veiliger wordt en het effect duidelijker, wordt de afstand tussen hen die wel en hen die niet vaccineren groter. Niet-vaccineren zal steeds meer een extreme positie worden. Ik moet zeggen dat ik er voor mezelf absoluut niet uit ben. De godsdienstvrijheid en gewetensvrijheid in ons land zijn een groot goed. Maar wat te doen als dat ten koste gaat van kinderen, zoals bij Jehovah's getuigen, die bloedtransfusie afwijzen? Men vindt het onder ons vanzelfsprekend dat zo'n kind in levensbedreigende situaties toch bloed krijgt toegediend. Is er zo'n groot verschil met verplichte vaccinatie?" Uneigt naar dwang? „Ik ben met Douma en Velema eens dat het een enorm gevaarlijke stap is. Ik zie de overheid niet graag in de rol van gewetensdwinger. Laat ik het zo zeggen, in geval van de poliovaccinatie pleit ik voor drang die grenst aan dwang."

In deel 2 en 3 komen aan het woord:
ir. B J. van der Vlies en ds. L. H. Oosten.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen