Schaffhausen, meer dan een waterval

We leerden het op school: de Rijn ontspringt op de Sint Gotthard, stroomt door het Bodenmeer en vormt bij Schaffhausen een waterval. Wat er achter zo'n zinnetje schuil gaat, besef je dan niet. Wat is een waterval? Stromend water dat van een hoogte steil naar beneden valt? Dat is woordenboekentaai. Maar wat het écht is, dat merk je pas als je er midden in staat, als de waterdruppels je om de oren vliegen en als je de geur van het opspattende rivierwater om je heen kunt opsnuiven.

Dat kan in Schaffhausen. Vanaf het kasteeltje Worth, nauwelijks honderd meter stroomafwaarts, varen ranke bootjes over de nerveus kolkende rivier tot vlak onder de waterval. Ze zetten hun passagiers af op een aanlegsteiger aan de voet van twee reusachtige rotsblokken, die midden in de stroom hoog boven het neerstortende water uitrijzen. Een smalle trap voert vervolgens naar een klein plateau op de punt van de linkerrots.

Daar voel je je het middelpunt van een fascinerend schouwspel: Je ziet hoe het water kalm en argeloos aan komt stromen van onder de bogen van een nabije spoorbrug. Het lijkt alsof het, dichterbij gekomen, de pas inhoudt om voorzichtig de eerste afstapjes van de rotsachtige rivierbodem te nemen.

Maar dan ineens is er geen houden meer aan. Onbeheerst en onbesuisd stort het zich kolkend en bruisend in de diepte, waar het, bedekt met lange schuimslierten, zich stroomafwaarts haast.

Veel gezichten
Een waterval heeft veel gezichten. Dat geldt in het bijzonder voor die van Schaffhausen, want je kunt hem van verschillende kanten benaderen. Wie in de vroege morgen vanaf het dorpje Nohl langs de Rijn wandelt in de richting van de waterval, kan stap voor stap genieten van een wonderlijk waterfestijn dat zich geleidelijk voor zijn ogen ontrolt.

Een heel andere indruk van het natuurgebeuren krijgt iemand die op een zonnige namiddag bij de Laufengasse staat te kijken naar de bedrijvige eendjes, die in een dode hoek van de stroom tussen stenen en draaikolken hun kostje opscharrelen.

Aan de overkant, bij het kasteel Laufen, vertoont de waterval weer een heel ander beeld. Een trap zigzagt langs het vallende water naar beneden en brengt de bezoeker naar een plateau waar de woest schuimende rivier angstwekkend dicht onder zijn voeten door naar beneden bruist. Elk jaar komen er ongeveer drie miljoen mensen kijken.

Sommigen maken de spectaculaire boottocht naar de tweeling-rots en terug, om daarna haastig weer in auto of bus te stappen, op weg naar een volgende bestemming. Anderen zoeken in de buurt een onderkomen voor een langer verblijf. En zij hebben gelijk. Want Schaffhausen is veel meer dan alleen maar een waterval.

Ontstaan
Schaffhausen heeft zijn ontstaan aan de waterval te danken. De schippers die de bovenloop van de Rijn bevoeren, konden met hun vaartuigen nooit de waterval passeren. Kort vóór deze natuurlijke hindernis moesten ze aanleggen.

Alle vracht werd gelost. Een deel werd overgeladen op karren en muilezels, om een eind stroomafwaarts met een andere boot verder te kunnen worden vervoerd. Een ander deel werd verhandeld en ging een andere kant op, hetzij naar het zuiden, naar Zürich, hetzij naar het noorden, Duitsland in.

Hierdoor ontstond op deze plaats een belangrijk handelscentrum. Het kreeg de naam Scavhusun. In husun is het woord huizen gemakkelijk te herkennen en Scav komt van scapha, het Latijnse woord voor schip. Hoewel op het wapen van Schaffhausen een schaap voorkomt, heeft het met schapen niets te maken.

Behalve het marktrecht, kreeg Schaffhausen ook het zogenaamde stapelrecht: Goederen die niet meteen verder gingen, mochten ter plaatse worden opgeslagen. Daarvoor werden pakhuizen gebouwd langs de Rijnoever. Door al deze bedrijvigheid kwam er veel geld in het laatje. Dat kun je in de binnenstad nog goed zien. Schaffhausen heeft een prachtig historisch centrum, dat de moeite van het bekijken meer dan waard is.

Erkers
In de binnenstad kun je voor elk huis een poosje stil blijven staan. Er is haast altijd wel iets bijzonders te zien: opvallende gevelversieringen, fraaie uithangborden, merkwaardige teksten. Heel karakteristiek zijn de talrijke erkers. Je vraagt je af of de vroegere Schaffhausers zo nieuwsgierig waren dat ze deze "uitkijkposten" aan hun huizen lieten bouwen. Of was het een hang naar pronk en pracht?

Ongetwijfeld moesten de gevels iets van de invloed en de rijkdom van de bewoners uitstralen. Het valt op dat er geen twee erkers hetzelfde zijn. Ook dragen ze haast allemaal een naam. Soms zijn het namen van planten: Zum Rosen, Zum Blumen, Zum Zitronenbaum; soms van dieren: Zum Otter, Zum Löwen, Zum weisen Ochsen. Ook Bijbelse namen komen voor.

Munot
Wie de Munot niet beklommen heeft, heeft Schaffhausen niet gezien. De Munot is een indrukwekkend vestingwerk, in de 16e eeuw gebouwd op het hoogste punt van de stad. Vanuit de benedenstad leiden een paar trappen naar boven, maar via een omweg is de Munot ook per auto bereikbaar (borden Emmersberg volgen).

De vesting bestaat uit een enorme citadel, met muren van 4 meter dik en een hoogte van 25 meter, en een 41 meter hoge toren. Het platte dak van de ronde citadel, 50 meter in doorsnee, wordt voor allerlei doeleinden gebruikt. In de eerste plaats biedt het de bezoekers een uniek uitzicht over de binnenstad en over het Rijndal.

Maar het plateau wordt ook benut voor muziekuitvoeringen, theater- en toneelvoorstellingen, kinderfeesten, voor het afsteken van vuurwerk en soms zelfs voor het houden van bijzondere kerkdiensten.

Schaffhausen koos in de Reformatietijd al vroeg de kant van het protestantisme. Ongetwijfeld zullen de handelsbetrekkingen met het Zwingliaanse Zürich daarbij een rol hebben gespeeld. De beide kerken in het centrum, de Sankt-Johann en de Munsterkerk, werden dus ingericht voor de protestantse eredienst en het heeft geduurd tot de jaren tachtig van de vorige eeuw voor de rooms-katholieken toestemming kregen van het stadsbestuur om weer een eigen kerk te bouwen.

De Sankt-Johannkirche, in de loop der eeuwen talloze malen herbouwd en verbouwd, is op twee na het grootste kerkgebouw van Zwitserland. Het interieur was in de Middeleeuwen rijk versierd en er stonden talrijke altaren. Bij de invoering van de Kerkhervorming ging dat vrijwel allemaal verloren.

Op 30 september 1529 gaf het stadsbestuur opdracht de altaren, de beelden, de crucifixen en alles wat verder nog herinnerde aan de rooms-katholieke eredienst te verwijderen. De muurschilderingen werden met witkalk bedekt en de preekstoel kreeg, op aanwijzing van Zwingli, een centrale plaats, midden voor het koor.

Verzonken kerk
In de Middeleeuwen begroeven de inwoners van Schaffhausen hun doden rond de Sankt-Johannkerk. Dat gebeurde op een betrekkelijk klein oppervlak, jaar in jaar uit. Daardoor kwam de begraafplaats geleidelijk aan steeds hoger te liggen ten opzichte van de kerk. In de 14e eeuw was het kerkgebouw op die manier al bijna twee meter in de bodem "verzonken".

Toen de oude St.-Johann in 1372 door een grote stadsbrand ernstig beschadigd werd, besloot men tot de bouw van een nieuwe kerk, waarvan de fundamenten 2,7 meter hoger kwamen te liggen. Maar nauwelijks honderd jaar later was het gebouw al weer aan vernieuwing toe. Dat werd het begin van de huidige kerk.

Van 1515 - 1517 werden de buitenste zijbeuken aangebouwd en daarmee kreeg het bouwwerk, vlak voor de Reformatie, zijn huidige vorm. De mooiste kerk van Schaffhausen is ongetwijfeld die van het voormalige Allerheiligen- klooster, de Münsterkerk. De eerlijke eenvoud van de eigentijdse inrichting is volkomen in harmonie met de strakke vormen van de oude romaanse  bouwwijze.

Het moderne orgelfront past zich probleemloos aan bij de strenge rechte en ronde lijnen van de kerkruimte en zelfs de prachtig gerestaureerde kansel uit 1594 valt niet uit de toon. De romaanse toren is bijna 65 meter hoog. Samen met die van de Sankt-Johann en de Munot bepaalt hij het stadsbeeld van Schaffhausen. Hij werd gebouwd rond 1200 en behoort tot de fraaiste kerktorens van Zwitserland.

Door de opengewerkte vlakken heeft de ontwerper met romaanse stijlelementen de toren een zekere speelsheid gegeven, die men bij andere bouwwerken uit die tijd maar zelden tegenkomt. Ook de kleurige afwisseling van grijze en rode zandsteenblokken draagt daartoe bij. De spits is duidelijk van later tijd (1763). 

Daarvan werd de dakbedekking in 1982 vernieuwd met 35.000 houtdeeltjes. Het aangrenzende klooster met zijn beroemde kruisgang, de grootste van Zwitserland, herbergt het Allerheiligenmuseum met onder andere een historische afdeling, informatie over de planten- en dierenwereld van de streek en een belangrijke kunstverzameling.

Hysop en peterselie
Indische aardbeien, Duitse zwaardlelies, een Braziliaanse koraalstruik -of, om het in de bijbelse sfeer te zoeken, een hysopplant, een olijfboom, een Mariadistel-, je kunt ze allemaal vinden in Schaffhausen en wel in de kruidentuin van het Allerheiligenklooster.

Je komt er zeldzame planten tegen, zoals ezeldistel, engelwortel en juffer-in-het-groen, maar ook heel gewone kruiden als lavendel, dille en petersehe. Een kruidentuin behoorde in de middeleeuwen bij een klooster als een speelplein bij een school. Er werden smaakmakers gekweekt voor de maaltijden, maar vooral geneeskrachtige kruiden voor de verzorging van de zieken.

Toen in de Reformatietijd de kloosters op veel plaatsen gesloten werden, verdwenen ook de kruidentuinen. En daarmee ging helaas dikwijls ook de kennis verloren van het belang van verschillende planten voor gezondheid en voeding.

Oude papieren
Ten oosten van Schaffhausen, even voorbij het dorpje Büsingen, ligt midden in het veld, eenzaam op de top van een heuvel, een eeuwenoud kerkje. Er liggen meer van die schilderachtige bergkerken in het kanton, maar geen van alle heeft zulke oude papieren als deze St. Michaëlskapel.

Vóór het jaar duizend woonden langs de Rijn tot ver in de omtrek alleen nog maar wat boeren en vissers. Ze behoorden allemaal tot de parochie van St.-Michaël. Toen echter omstreeks het jaar duizend de handel in Europa opbloeide, ontwikkelde zich ook de scheepvaart op de Rijn. Het zwaartepunt van de bewoning verplaatste zich naar de plek waar nu de stad Schaffhausen ligt.

De groeiende bevolking van het oude Scavhusun had evenwel geen eigen kerk. Niet alleen bij geboorte, huwelijk en begrafenis, maar ook om te biechten en om de mis bij te wonen moesten de gelovigen de twee uur lange voettocht naar de St. Michaëlskerk ondernemen.

Pas in de eerste helft van de 11e eeuw kregen de inwoners van Scavhusun toestemming om een eigen kerk te bouwen. Hij werd genoemd naar Johannes, zowel naar Johannes de Doper als naar de evangelist. Dat was het begin van de Sankt-Johann.

Historische brug
De boottocht van Schaffhausen naar Stein am Rhein geldt als een van de mooiste van Europa. Van begin mei tot begin oktober vertrekken de cruiseschepen vanaf de Schifflande aan de Rijnkade. Na een korte stop bij de "Oude Rijnmolen" in het Duitse Büsingen legt de boot aan in het Zwitserse Diessenhofen.

Daar tref je de merkwaardigste brug aan uit het hele Rijngebied. Hij is van hout en is over de hele lengte overdekt. In de wanden zijn ramen aangebracht, weliswaar zonder glas, maar (hoe kan het ook anders in Zwitserland?) versierd met uitbundig bloeiende geraniums.

Aan de ene kant controleert de Duitse douane het passerende verkeer, aan de andere kant houden Zwitsere douaniers een oogje in het zeil. In 1292 werd deze brug al in een oorkonde genoemd. Hij werd verschillende keren vernield, soms door oorlogshandelingen, soms door hoge waterstanden, maar toch steeds weer herbouwd. De huidige brug is van 1816.

De inwoners van Diessenhofen zijn trots op deze unieke rivierovergang, maar voor de scheepvaart is het soms een lastig obstakel. Alles wat er aan vlaggen en masten op een boot zit moet naar beneden om er onderdoor te kunnen. In de vorige eeuw is de brug al in zijn geheel 75 cm omhoog getakeld.

En zo'n operatie zou eigenlijk herhaald moeten worden, want bij hoge waterstanden moeten de passagiers van de cruiseschepen in Diessenhofen uitstappen en te voet naar een boot die dan aan de andere kant van de brug klaarligt.

Stein am Rhein
Na twee uur varen komt het befaamde stadje Stein am Rhein in zicht. Het ligt aan de Duitse kant van de Rijn en het is ook door Duits grondgebied omgeven, maar om de een of andere historische reden hoort het toch bij het kanton Schaffhausen. Hoog boven alles uit torent het kasteel Hohenklingen, dat vroeger de Rijnovergang beheerste.

Een uitdaging voor stevige wandelaars: een steile klim van 2½ kilometer (op maandag en dinsdag gesloten!). Hoewel de passagiersschepen uit Schaffhausen doorvaren naar het Bodenmeer (2½ uur verder ligt Konstanz), is er vrijwel niemand die de verleiding kan weerstaan in Stein am Rhein van boord te gaan om het stadje te bezichtigen.

Het is een juweeltje van middeleeuwse stedebouwkunst. Evenals in het centrum van Schaffhausen zijn het ook hier vooral de prachtig versierde gevels die de aandacht trekken: kunstige erkers en kleurige muurschilderingen. Vaak zijn het zinnebeeldige, historische of mythologische taferelen. Maar hier en daar zijn ook bijbelse voorstellingen te zien.

Het pand naast "de stenen druiven" heet Roter Ochsen. Er is een grote rode os op geschilderd. Waarom? Dat heeft de eerste eigenaar er in een tweeregelig rijmpje onder laten zetten: „Door mijn rode haar ben ik beroemd, daarom word ik de rode os genoemd."

Op de achtergevel van het Raadhuis is een meer dan levensgrote muurschildering te zien van Zwingli, die het Evangelie predikt in Stein. Schuin daartegenover staat de Stadtkirche, een romaanse basiliek, waarvan de bouw al in de 11e eeuw begon. Hij maakte oorspronkelijk deel uit van het erachter liggende klooster St.-George, dat nu als museum voor het publiek is geopend.

Wie bij het woord klooster uitsluitend denkt aan eenvoudige, in armoede levende monniken die zich eenzaam opsluiten in een kil en somber gebouw met kleine ongemakkelijke cellen waar nauwelijks een bed in kan staan en die al biddend en mediterend aan versterving doen, die moet hier zijn ideeën wel even bijstellen.

De ruime, heldere zalen van het voormalige St.-Georgenklooster getuigen veel meer van welvaart en weelde dan van eenvoud en armoede. Vooral abt Jodocus had het goed bekeken. De mooiste kamer, met uitzicht op de Rijn, was voor hem. En boven had hij nog eens twee ruime, zonnige vertrekken tot zijn beschikking.

De rode geraniums van nu sierden waarschijnlijk nog niet de vensterbanken en er waren zeker nog geen kinderen met kano's en rubberbootjes aan het spelevaren op de rivier, maar hij had wel een prachtig uitzicht op het schilderachtige Johanneskerkje aan de overkant van het water. Het kloostermuseum is te bezichtigen van maart tot en met november.

Recreatiemogelijkheden
Zoals Utrecht de hoofdstad is van de provincie Utrecht, zo is Schaffhausen de hoofdstad van het kanton Schaffhausen. Het biedt een groot aantal verschillende recreatiemogelijkheden. Autoritjes, fietstochten, wandelingen, langlaufen, en zelfs rondvluchten en ballonvaarten zijn mogelijk.

De Zwitsers zijn er altijd verschrikkelijk trots op, wanneer ze ergens tussen de bergen toch nog een paar vierkante meter vlak land hebben. Zo hebben de Schaffhausers hun Klettgau, een langgerekte vlakte ten westen van de hoofdstad. Dit landbouwgebied ligt aan weerskanten ingeklemd tussen de uitlopers van het Juragebergte.

De zuidhellingen hiervan worden dankbaar gebruikt voor wijnbouw. Ten noorden van de hoofdstad ligt, als een reusachtige waaier, opklimmend tot aan de grens, het natuurgebied Randen. Bos met hier en daar een boerendorp. Een prachtige streek voor natuurliefhebbers die houden van rust en stilte.

Wie meer wil weten over Schaffhausen en omgeving, over campings, hotels, pensions e.d., kan terecht bij het Nationaal Zwitsers Verkeersbureau, Koningsplein 11, 1017 BB Amsterdam, postbus 20001,1000 HA Amsterdam, tel. 020-6222033.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen