Farel en Viret vormden met Calvijn hecht driemanschap

Helaas is er binnen Lausanne en Neuchâtel zelf weinig aandacht geschonken aan de uitwerking van hun historische band met kerkhervormers, maar de kerken, de speciaal opgerichte herdenkingstekenen en de straatnamen verwijzen nog naar een indrukwekkend Reformatie-verleden in dit Franstalige deel van Zwitserland. Viret en Farel lagen nogal eens in de clinch met de regering in Bern, zodat het loont om ook deze hoofdstad bij dit verhaal te betrekken.

Bern
Bern, om daar maar te beginnen, ging in 1528 over tot de Reformatie. Dat was dus in een zeer vroeg stadium van de Hervorming. De invoering gebeurde eigenmachtig door de overheid, in de trant van Zwingli, zegt ds. Hans-Rudolf Lavater, de gids die ons in Bern rondleidt. De Reformatie is ontstaan uit zelfbewustzijn van de stad, aldus ds. Lavater. Het religieuze aspect kwam later.

Wel zegt hij dat de gildewezens hun macht konden vergroten door de Reformatie in te voeren. Lavater neemt ons mee naar de befaamde voorstelling van het "jongste gericht", het kunstwerk dat aangebracht is boven de ingang van de protestantse kathedraal van Bern. Ieder die de kerk binnentreedt, gaat -letterlijk- "onder het jongste gericht door". Het schouwspel is zo bekend omdat het veel interessante informatie biedt.

Aan de ene kant zien we bijvoorbeeld de paus ten hemel gaan, aan de andere zijde verdwijnt er zelfs een paus in de vlammen van de hel. Dat laatste heeft te maken met de al in de late middeleeuwen levende visie dat de paus de Antichrist is, vertelt Lavater. „Dat de paus de Antichrist is, was niet alleen een "uitvinding" van de Reformatie, dat wisten ze lang daarvoor ook al."

Niet echt rooms
Het aardige van het kunstwerk is dat het tot stand gebracht is in de periode vóór de Reformatie. Het is niet echt typisch rooms-katholiek, in die zin dat het de puntjes op de i wilde zetten wat de leer van Rome betrof. Maria staat bijvoorbeeld lager afgebeeld dan Christus, wat er volgens ds. Lavater op duidt dat er geen sprake is van voorbede, maar dat ieder voor zichzelf staat.

Dat blijkt volgens hem ook uit de typische individualiteit van de 167 personen. Ieder mens heeft zijn eigen trekken, bovendien zijn ook alle standen vertegenwoordigd. De vijf wijze en dwaze maagden nemen ook een belangrijke plaats in. Er is een zwarte maagd, die de islam symboliseert.

De dwaze maagden kijken zeer gelaten en diep treurig. Contrasterend daarmee is de maagdenkrans van de vijf wijze maagden, die getooid zijn met gevulde olielampen. Grimmig is het totale schouwspel. De duivel slaat op een trommel met mensenbeenderen, en heft het "dies irae" (dag des toorns) aan.

Typisch Bern is ook de verhouding politiek en godsdienst. Ds. Lavater: „In alle grote kathedralen in West-Europa vind als je naar boven kijkt het symbool van de Heilige Geest in de vorm van een duif, of het Alfa- en Omega-teken. Zo is het in Bern niet. Boven het altaar, aan de zolder bevestigd, staat het teken van Bern, dus de beer. Als de kerkgangers dus omhoog keken, wisten ze echt wel wie de baas was!"

ledere dag
Ds. Lavater houdt regelmatig rondleidingen voor toeristen. Eens leidde hij een groep uit Zuid-Korea rond. Toen hij een en ander uitlegde van het "jongste gericht" werd men er stil van. „Ik dacht dat zij beledigd waren, en ik vroeg waarom zij niets zeiden. Het bleek dat zij zeer onder de indruk waren. Het was voor hen zèlf het jongste gericht geweest!

Later kreeg ik een brief uit Zuid-Korea, waarin zij schreven dat het bezoek aan het jongste gericht het indrukwekkendste onderdeel was geweest van hun hele reis." Ds. Lavater zelf gelooft echter niet dat het jongste gericht iets is dat aan het einde der tijden plaatsheeft. „Het gericht begint iedere dag opnieuw. Het gaat om de vraag hoe ik met mijn medemens en de wereld omga. En dat is een veel zwaarder gebeuren dan wanneer een gericht maar één keer plaatsheeft."

Viret
Van Bern is het ongeveer een uur rijden naar Lausanne. Voor een juiste kennis van de Reformatie in Frans-Zwitserland, met name de calvinistische tak ervan, zou men niet alleen Calvijn, maar ook Viret en Farel bij het geheel moeten betrekken, heeft de Reformatie-kenner H.A. Oberman ooit eens gezegd.

Alle drie de personen hebben immers nauw met elkaar samengewerkt in het Franstalige deel van Zwitserland. Lausanne, Genève en Neuchâtel vormen dus een belangrijk driemanschap. In Lausanne staat nog de indrukwekkende kathedraal als zichtbare herinnering aan Virets prediking. Viret kwam in maart 1536 in deze stad aan, waarvan hij zei dat het een bolwerk van de Diana der Efeziërs en een burcht van de Minerva der wetenschap was.

Hij heeft van die tijd af tot zijn verbanning in 1559, met een tussentijd van 1541 tot 1542 in Genève, zich ingezet voor de kerk in Lausanne en omgeving. Het bekende godsdienstdispuut van Lausanne in 1536, waar alle drie de reformatoren een bijdrage leverden, had ook in deze kathedraal plaats.

Na het einde van dit dispuut wilden de reformatorischen zich vergrijpen aan de beelden van de kathedraal, maar de Raad der stad stak hier een stokje voor en sommeerde de sleutels van de kerk in te leveren. Lausanne had toen inmiddels officieel de Reformatie aanvaard.

Dat betekende in die tijd ook een reformatie van het burgerlijk leven: Ontuchthuizen werden gesloten en een verbod op de publieke beoefening van de rooms-katholieke eredienst werd van kracht.

Grondig
Dat Viret een reformator was die zijn werk grondig deed, werd hem niet in dank werd afgenomen. Toen hij eens in een preek protesteerde tegen de vrijlating van twee prostituées, werd hij nadien bedreigd door mannen die hem toevoegden dat Lausanne „geen Genève" was.

Evenals Calvijn moest ook hij strijden voor de zelfstandigheid van de kerk. Genève was voor hem wel het model, reden waarom hij de kerkorde van die stad ook voor Lausanne toegepast wilde zien. In 1558 werd Viret wegens zijn zogenaamd te eigenmachtig optreden afgezet door de centrale regering van Bern.

De kathedraal van Lausanne is, zoals gezegd, het belangrijkste zichtbare teken van de plaats waar Viret lange tijd zijn preken hield. In de nabijheid van de kathedraal is een gedenkteken in een oude stadsmuur gemaakt, waar Viret de wens uit dat de Naam van God verheerlijkt mag worden in deze stad. Dit teken staat opgesteld aan "Rue Pierre Viret".

Samenspraak
Helaas is Viret slechts een historische naam geworden voor de stadsbewoners. Uit de woorden van een lid van een calvinistische baptistengemeente in Lausanne, Jean Marc Berthould, blijkt dat de leer van de huidige protestantse kerk in Lausanne nog weinig overeenstemming heeft met de leer van Viret.

Meer nog dan de kathedraal is daarom de boekwinkel, gelegen vlak aan de voet van de kathedraal, van belang om de erfenis van Viret over te leveren. Het is een boekwinkel van gereformeerde lectuur, die ook de werken van de reformatoren uitgeeft. Zo komen we daar nog de naam van Viret tegen, die zelfs in het gidsje over de kathedraal, slechts honderd meter verder op, ontbreekt.

Berthould merkt op dat Viret een reformator was met een praktisch-didactische toonzetting. „Viret verstond de kunst om het volk goed en onderhoudend te onderwijzen, terwijl Calvijn meer de taal der geleerden sprak. Boeken van Viret zijn vooral in samenspraakvorm geschreven."

Farel
Wie de stad Neuchâtel binnenrijdt, ziet direct de hoog oprijzende kathedraal die zich boven het centrum van de stad verheft. Kerk en kasteel, tegelijk de zetel van de regering uit dagen van weleer, staan vlak tegenover elkaar, als een historisch teken van een hechte verbondenheid.

Het is een hele klim om dit 50 meter hoge plateau te voet te bestijgen. Langs de weg, net voor de kathedraal, is waarschijnlijk de woning van Farel geweest, zoals een inscriptie aantoont. Voor de lichamelijk hulpbehoevenden preekte Farel in het ziekenhuis echter beneden, aan de weg die naar boven leidt.

Farel was sterk, zegt de gids, en liep zelf te voet naar Genève om Calvijn voor diens dood nog te begroeten. En dan praten we over een afstand van een uur rijden met de auto!

Vlak voor de kerk staat het immense standbeeld van Guillaume Farel. Vurig als hij was, staat hij met de Bijbel hoog in zijn hand geheven. Datzelfde vuur is ook in het Reformatiemonument te Genève te zien, waar Farel met de vuist staat afgebeeld.

Farel kennen we uit de kerkgeschiedenis als een hartstochtelijk man, vol emoties. Het Woord van God is levend en krachtig en scherper dan een tweesnijdend zwaard, zo staat vermeld op het standbeeld dat in de vorige eeuw werd opgericht. De kunstenaar heeft de krachtige persoonlijkheid van Farel treffend tot uitdrukking gebracht.

Aan de voet van het beeld liggen de roomse beelden vergruizeld. De gids wijst erop dat hedendaagse oecumenisch-gezinde kerkleiders moeite met deze laatste uitdrukking hadden.

Rigoureus
Het eerste bezoek van Farel aan Neuchâtel was in 1530, toen hij op zijn "preektochten" deze stad aandeed. Hij preekte er in de kapel van het ziekenhuis, wat echter leidde tot het rigoureuze afbreken van beelden. De Reformatie was vooral een verzet tegen de rooms-katholieke mis en andere "superstitiën".

In de kerkmuur is de inscriptie te lezen: "1530, de 23e oktober werd hier door de burgers de afgoderij (idolatrie) verwijderd en vernietigd." Maar het graf van de graaf van Neuchâtel in de kerk bleef vanwege het 'wereldlijk' (dus niet rooms) karakter intact.

Farel verrichte zijn reformerende arbeid voor Neuchâtel en omgeving. Evenals Viret en Calvijn raakte ook hij in conflict met de regering van Bern vanwege zijn eigenmachtige houding, zijn beoogde rigoureuze reformatie van zeden. Volgens D. Nauta werden in de kerk 's zondags twee preekdiensten gehouden, waarvan de morgendienst verplicht was. Aan de morgendienst ging een dienst in het ziekenhuis vooraf, terwijl kinderen 's middags onderwezen werden uit de catechismus.

Waar Farel begraven is, is nooit duidelijk geweest. Het moet ergens op het kerkplein voor de kerk zijn, denkt de gids. Het kerkplein was immers vroeger ook de begraafplaats. De in Romaanse bouwstijl opgetrokken kerk is erg donker van binnen. "Guill. Farel. reformateur en 1530. Gloire a Dieu" staat in het middenschip vermeld.

Actueel?
Even buiten Neuchâtel bevindt zich ook een kasteel dat aan Farel herinnert. Het verhaal gaat dat Farel toegetakeld is door een aantal vrouwen, die zijn prediking en zedenhervorming verfoeiden. In het naburige kasteel verbleef hij enige tijd om te herstellen van de wonden....

Farel heeft nauwe banden gehad met Neuchâtel. Het gidsje van het Zwitsers verkeersbureau in Nederland noemt Farel echter niet in zijn beschrijving van de stad. Wel Rousseau, die hier enkele jaren woonde. Hij kreeg wèl een museum, waarin een aantal van zijn manuscripten worden tentoongesteld. Is Farel dan nog bekend en actueel voor deze tijd?

De gids, die als stadsarchivaris veel weet van de stad en haar geschiedenis en ook enthousiast over haar verleden spreekt, geeft het verrassende antwoord: „Farel is nu te moeilijk om te lezen. Hij is een zestiende-eeuwse persoon. De inhoud van zijn werken is interessant, maar voor specialisten."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen