Bewogenheid betaamt pelgrims

Een tijd waarin de gehele wereld ondersteboven gekeerd wordt. Zo typeerde Christopher Hill de tijd waarin John Bunyan leefde. In zijn jeugdjaren is Karel I koning over Engeland. Hij regeert met harde hand en raakt mede daardoor in conflict met het parlement. Een burgeroorlog is het gevolg.
Op ongeveer zestienjarige leeftijd neemt ook Bunyan dienst bij de parlementstroepen, die onder leiding staan van Ohver Cromwell. Aan de werkelijke gevechtshandelingen heeft hij waarschijnlijk niet deelgenomen. Niettemin is deze diensttijd voor hem van grote betekenis. Zo verwerkt hij later in zijn boek De Heilige Oorlog allerlei militaire beelden en ervaringen uit deze periode. Uiteindelijk wordt koning Karel I gearresteerd, van hoogverraad beschuldigd en ter dood gebracht. Ondertussen rijst de politieke ster van Cromwell. In 1653 wordt hij "Lord Protector" van het Britse Rijk. Tijdens het bewind van Cromwell komen de gereformeerde religie en ook het geestelijke leven tot grote bloei. Koning Karel I heeft het de puriteinen, die een reformatie van kerk en samenleving voorstaan, geducht moeilijk gemaakt. Maar zodra Cromwell aan de macht komt, krijgt het puritanisme nieuwe mogelijkheden. Gemeenten die zich van de Anglicaanse kerk hebben afgescheiden, wordt geen strobreed meer in de weg gelegd.

Omwenteling
In deze periode komt Bunyan tot bekering. Hij sluit zich aan bij een gemeente van gematigde baptisten in Bedford. Net als zijn vader oefent hij het beroep van ketellapper uit. Met zijn gereedschap trekt hij in zijn geboortestreek rond om pannen en vaatwerk te repareren. Hij passeert herenhuizen en hutjes, waadt door modderpoelen en beklimt lastig begaanbare heuvels. Elementen die zullen terugkeren in zijn beschrijving van de pelgrimstocht van Christen en Christiana. Na enkele jaren vragen de ouderlingen van de gemeente hem een stichtelijk woord te spreken. Al spoedig maakt Bunyan in de wijde omgeving naam als prediker van het Evangelie van vrije genade. Maar het politieke getij verandert. Als Oliver Cromwell sterft, ontstaat al snel een geweldige chaos. In deze kritieke situatie komt het tot een onverwachte omwenteling. In 1660 keert de zoon van de ter dood gebrachte Karel I, de latere Karel II, uit zijn ballingschap in Nederland terug om koning van Engeland te worden.
De houding van de regering tegenover de puriteinen verandert nu radicaal. Predikanten die zich niet aan het Anglicaanse dienstboek voor de liturgie willen houden, worden uit hun ambt gezet. De eenvoudige voorgangers van de afgescheiden gemeenten, die geen opleiding hebben genoten, wordt een preekverbod opgelegd. Als iemand zich daar niet aan houdt, wordt hij gevangen gezet. Dat lot treft ook Bunyan. Van 1661 tot 1672 wordt hij in hechtenis gehouden. Enkele jaren later zit hij opnieuw enige maanden achter de tralies. Vrij algemeen wordt aangenomen dat hij in die eerste, langdurige periode van gevangenschap de Christenreis heeft geschreven.

Plagiaat
Hoewel de Christenreis sterk gestempeld is door Bunyans eigen geestelijke ervaringen, is het zeker niet zijn bedoeling in de lotgevallen van Christen alleen zijn persoonlijke levensgeschiedenis uit te beelden. Neen, hij wil de lotgevallen en de geestelijke strijd van al Gods kinderen weergeven. Als zodanig is het boek compleet. Toch schrijft Bunyan nog een tweede deel. Dat gebeurt in de winter van 1684-1685, als hij alweer jaren uit de gevangenis ontslagen is en in betrekkelijke rust kan preken en schrijven. In dit vervolg gaat het over de vrouw van Christen, Christiana, die in de stad Verderf is achtergebleven, maar nu ook met haar kinderen op reis gaat naar de hemelstad.
Wat heeft de auteur met dit werk voor? We willen op zes aspecten wijzen. In de eerste plaats protesteert hij ermee tegen plagiaat. Met de Christenreis heeft Bunyan internationaal naam gemaakt. Deze populariteit heeft echter ook minder aangename gevolgen. Enkele jaren na de verschijning van het boek worden soortgelijke beschrijvingen van een geestelijke pelgrimsreis op de markt gebracht. Sommigen zelfs onder Bunyans naam. De schrijvers proberen zo een graantje mee te pikken van het succes dat de ketellapper uit Elstow heeft met zijn Christenreis. In sommige gevallen willen ze zijn boek ook nadrukkelijk 'verbeteren'. Bunyan besluit daarop met een echt vervolg te komen.

Misverstanden
Nu is het plagiaat niet de enige reden. Het is ook Bunyans bedoeling om misverstanden uit de weg ruimen die bij het lezen van het eerste deel kunnen rijzen. Een bekende passage die nogal wat misverstand heeft opgeroepen, vinden we al op de eerste bladzijden van de Christenreis. In de allereerste druk ontmoeten we daar de man die gebogen gaat onder het zware pak op zijn rug en uitroept: „Wat moet ik doen om zalig te worden?" Hij is onrustig, kan het thuis niet uithouden en loopt daarom buiten de stad Verderf wat heen en weer, niet wetend waar hij het zoeken moet.
Dan verschijnt Evangelist en wijst hem de weg die hij moet gaan. Wanneer zijn vrouw en kinderen hem smeken om bij hen te blijven, stopt hij zijn vingers in de oren en vertrekt. Meer staat er in de eerste druk van de Christenreis op deze bladzijden niet! Uiteraard heeft Bunyan willen aangeven dat een zondaar alles moet verlaten om het heil in Christus te zoeken. Maar is de wijze waarop hij dit uitbeeldt niet al te scherp, al te radicaal? Kan iemand die de zaligheid wil zoeken wel zo volstrekt met vrouw en kinderen breken? Bovendien: degenen die hij achterlaat hebben toch ook een ziel te verliezen?

Bewogenheid
We weten dat dit soort vragen ook vanuit Bunyans eigen kring gesteld zijn. Daarom heeft hij in de tweede druk een aantal passages toegevoegd. Christen probeert dan vrouw en kinderen te bewegen met hem mee te gaan. Om dezelfde reden wordt een gedeelte toegevoegd in de gesprekken die de pelgrim heeft in het Liefelijke Paleis. Daar ontmoet hij verschillende jonge vrouwen, waarvan er één Liefde heet. In de eerste druk van de Christenreis zwijgt zij, maar vanaf de tweede druk vraagt zij Christen naar zijn vrouw en kinderen, naar wat toch de reden is dat zij hem niet vergezellen. Uit het bewogen antwoord van Christen blijkt hoezeer hij met hun lot begaan is. Deze lijn zet zich voort in de Christinnereis. In het begin herinnert Christiana zich hoezeer haar man hen tevergeefs probeerde over te halen om ook op reis te gaan naar de hemelstad. Dat wordt haar nu tot schuld. Bovendien ontmoeten we haar jonge buurvrouw Barmhartigheid, die haar wil vergezellen. Van deze jonge vrouw lezen we uitdrukkelijk hoezeer ze begaan is met het lot van haar verwanten die nog in de stad Verderf wonen en dreigen om te komen. Christiana reageert daarop met de beroemde woorden: „Bewogenheid betaamt pelgrims".
Een van de grootste kenners van het werk van Bunyan heeft ooit gezegd dat in dit woord het eigene van de Christinnereis wellicht het duidelijkst is aangegeven. Over dit tweede deel van de Christenreis ligt een gloed van bewogenheid en mededogen.

Gemeenschap der heiUgen
In de derde plaats schrijft Bunyan het vervolg op zijn Christenreis om de gemeenschap in het leven van de gelovigen te accentueren. We weten dat Christen zijn pelgrimstocht als een eenzaam figuur onderneemt. Bunyan wil ermee onderstrepen dat het werk der genade strikt persoonlijk is en dat een kind van God zijn of haar geestelijke strijd ten diepste alleen strijdt. Anderzijds is het niet minder waar dat elke pelgrim in allerlei verbanden leeft. Hij heeft familiebetrekkingen en behoort meestal tot een gemeente. Ook deze dingen zijn voor het geestelijke leven niet zonder betekenis. Terwijl het gemeenschapsaspect in de Christenreis slechts terloops wordt aangeduid, is het in de Christinnereis voortdurend en nadrukkelijk aanwezig. Christiana gaat niet alleen op reis, maar neemt haar kinderen mee. Vanaf het begin wordt zij bovendien vergezeld door haar buurvrouw Barmhartigheid en naarmate de reis vordert wordt het reisgezelschap steeds groter. Van belang is ook dat zij geruime tijd verblijven in het Liefelijke Paleis, in de herberg van Gaius en in het huis van Mnason. Alles wat daar voorvalt, symbohseert zaken als de onderlinge liefde tussen Gods kinderen, het gemeentelijke leven en zelfs allerlei aspecten van het gewone leven. Ik ken eigenlijk nauwelijks een boek waarin de praktijk van de gemeenschap der heiligen zo indrukwekkend wordt uitgebeeld als de Christinnereis van John Bunyan.

Geestelijke leiding
Het vierde wat Bunyan met dit werk wil aangeven, is het verschil in geestelijke leiding. In het eerste deel van de pelgrimsreis treffen we voor het merendeel christenen aan die bijzonder geoefend zijn in het geestelijke leven. We zouden zelfs kunnen zeggen dat de gestalten hier iets heldhaftigs hebben, geadeld als zij zijn door zware strijd! Nu zou de gedachte kunnen postvatten dat ieders levensweg in alle opzichten precies zo moet verlopen, wil het wèl met ons zijn op reis naar de eeuwigheid. Deze gedachte wijst Bunyan radicaal van de hand. Hij heeft de Christinnereis geschreven om te laten zien hoe verschillend Gods leidingen kunnen zijn in het leven van de Zijnen. Er zijn niet alleen christenen die in de kracht van God kloeke daden doen, maar ook kleinen in de genade, vreesachtigen, wankelmoedigen. We komen deze laatste groep vooral in de Christinnereis tegen, al ontbreken ze ook in de Christenreis niet.
Daarbij moeten we wel de volgende regel in het oog houden. Het gaat Bunyan er voortdurend om verschil èn overeenkomst te laten zien. Want bij alle verschil in leiding stemt het grondpatroon van het werk van God in het hart toch altijd overeen. Bunyan maakt dat duidelijk door Christiana dezelfde weg te laten reizen als Christen. Alleen beleeft zij op diezelfde plaatsen nogal eens andere dingen.

Verduidelijking
Het tweede deel van de pelgrimsreis is in de vijfde plaats geschreven om de Christenreis te verduidelijken. In de oorspronkelijke uitgave van de Christinnereis wordt in de kantlijn dan ook voortdurend verwezen naar de parallelplaats in de Christenreis. Een van de vragen die bij het lezen van de Christenreis naar boven komen, is die naar de verhouding tussen de enge poort en de heuvel met het kruis. We weten dat Christen pas bij het kruis van zijn zondepak verlost wordt en met het kleed der gerechtigheid wordt bekleed. Wat stelt de enge poort dan voor? John Bunyan Als we alleen Bunyans eerste deel van de (1628-1688) pelgrimsreis lezen, komen we er niet goed uit. Het énige dat ons op weg kan helpen, is dat de poortwachter de naam Welbehagen draagt. Een naam die lijkt te verwijzen naar het welbehagen van God. Maar ook dat lost onze vragen niet op. Met de in wezen nog onbeantwoorde vraag naar de identiteit van de poortwachter wenden we ons tot de Christinnereis.
Daar lijkt hij op het eerste gezicht een naamloze figuur. Als we de passage echter goed lezen, wordt al spoedig duidelijk Wie Hij is. Hij is niemand anders dan Jezus Christus, de Geliefde Zoon in welke God een welbehagen heeft. We lezen namelijk dat deze poortwachter in een gesprek met Christiana en haar reisgenoten onder meer zegt: „Ik bid voor allen die in Mij geloven, op welke wijze zij ook tot Mij komen."
Zowel bij de enge poort als bij het kruis staat Christus in het middelpunt. Als Poortwachter ontsluit Hij bij de enge poort het Evangelie van Gods genade en geeft Hij de pelgrims een gezicht op de belofte van de vergeving. Bij het kruis schenkt Hij de volle zékerheid van de vergeving. Net als de meeste puriteinen maakt Bunyan namelijk een onderscheid tussen het geloof dat de toevlucht neemt tot het heil dat in Christus wordt aangeboden én de volle zekerheid dat de gelovige het eigendom van Christus is.

Voorbeeld
Ten slotte is al wat Christen deed en meemaakte een voorbeeld voor het reisgezelschap in de Christinnereis. Allereerst een aanmoedigend voorbeeld. Vanaf het begin van het tweede deel van de pelgrimsreis wordt veel nadruk gelegd op de heerlijkheid die Christen ontvangen heeft. Voor zijn vrouw en kinderen blijkt dat een krachtige aansporing te zijn om dezelfde weg te gaan.
Anderzijds dienen de zonden van Christen en de dwaalwegen die hij insloeg als een waarschuwend voorbeeld. Zo komen we op verschillende plaatsen in de Christinnereis borden langs de weg tegen waarmee pelgrims gewaarschuwd worden voor de gevaren waarin Christen heeft verkeerd. Soms laten ze zich waarschuwen door het voorbeeld van Christen, op andere momenten vallen ze in hetzelfde kwaad als hij.
Het zal duidelijk zijn dat Bunyan deze voorbeeldfunctie van Christen niet slechts bedoeld heeft voor de pelgrims in het tweede deel van de Christenreis. Hij wil ook ons, zijn lezers, waarschuwen, bemoedigen en aansporen! Door twee pelgrimsreizen. Met één boodschap.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen