De Ijssel is onze mooiste grote rivier

Vele honderden jaren geleden, toen er nog geen dijken langs de IJssel lagen, wijzigde de loop van de rivier zich vaak. Door hoog water bezonk veel slib, zand en grind. Hierdoor ontstond een soort stuw, waarop de rivier de weg van de minste weerstand koos en om het obstakel heen ging stromen. Wind zorgde bij laag water voor verstuiving van het aangevoerde zand, heuveltjes werden gevormd en om deze heuveltjes zette zich bij hoog water weer rivierklei af. Het zo ontstane rivierduinenlandschap is langs de IJssel hier en daar nog terug te vinden. Op de hogere gronden vestigden zich mensen. Zo'n 800 jaar geleden werd begonnen met het aanleggen van dijken. Nog weer later werden hogere dijken gebouwd, soms op een afstand van enkele honderden meters vanaf de rivier. Tussen deze zogenoemde winterdijken en de rivier liggen de uiterwaarden, die bij hoog water onderlopen. De IJssel heeft op heel veel plaatsen haar oude slingerende loop behouden. In bochten met een hoge stroomsnelheid kan de oever van de buitenbocht snel uitslijten; daarom heeft de mens op deze plaatsen aan rivier- oeverbescherming gedaan door kribben te bouwen. De invloed van de mens is langs de rivier duidelijk zichtbaar. Voor de veiligheid van de binnenvaart zijn bakens geplaatst, de uiterwaarden worden gebruikt voor landbouw en veeteelt, van aangevoerde rivierklei worden stenen gebakken en de mens bouwde bruggen om de oevers te verbinden. Toch vinden we langs de IJssel ook verrassend fraaie stukken natuur en in de laatste twintig jaar zijn grote delen teruggegeven aan die natuur. Op deze plaatsen maakt de rivier in al haar grilligheid weer een landschap met broekbossen, kreken, zand- en kleiafzettingen, met een rijke flora en fauna.

Landschapstype
Tot het gebied tussen Hattem en Zwolle stroomt de IJssel door het IJsseldal en vanaf Kampen spreken we van de IJsseldelta. De hoge gronden van de Veluwe vormen aan de westkant een natuurlijke oever, waartegen veel zand is afgezet. Hier vinden we een rivierduinenlandschap, waar zandruggen afgewisseld worden door plaatsen met rivierklei. De IJsseldelta is een gebied met lichte zeeeklei, binnengedrongen in de tijd dat dit gebied nog onder invloed stond van de getijdenwerking van de Zuiderzee. De IJssel heeft haar meanderende loop, in tegenstelling tot de meeste andere grote rivieren, behouden. Tussen de ver uit elkaar liggende winterdijken is in de loop der eeuwen een geheel eigen IJsseluiterwaardenlandschap ontstaan.

Dijkdoorbraken
Het is nog maar twee jaar geleden dat Nederland weer kennis maakte met hoog water in onze rivieren. Toen lang geleden de dijken nog op eenvoudige wijze werden aangelegd, kwamen dijkdoorbraken veel voor. Onder de druk van het hoge water bezweek een dijk en het water stroomde kolkend het achterland in. Het kolkende water maalde op de plek van de doorbraak een gat van 10 tot 20 meter in de grond en verspreidde het uitgespoelde zand over een grote oppervlakte. Een zo ontstane plas wordt langs de IJssel een kolk genoemd.De plaatsen waar dit soort rampen zich voltrokken, zijn tot op de dag van vandaag te herkennen, want de kolken waren zo diep dat dempen niet mogelijk was. De nieuwe dijk werd daarom om de kolk heen aangelegd; zo ontstonden de soms zeer scherpe bochten in de wegen op de dijken. Door de hele IJsselvallei zijn deze bochtige dijken met doorbraakkolken terug te vinden. De kolken dienden ook weer de mens, als drinkplaats voor vee, als visgrond of als wasplaats.

Hanken
Hanken zijn oude rivierlopen. Kribben houden de rivier nu in haar bedding, maar toen er nog geen kribben waren, wijzigde de loop van de rivier tussen de dijken zich toch wel eens. Soms verlegde de mens de loop van de rivier. Op veel plaatsen langs de IJssel zijn zulke oude rivierarmen, die soms voor een deel verlanden, terug te vinden. Deze gebieden vormen een mengeling van open water en moeras, met de bijbehorende vegetatie. De Kille Hank bij Doesburg, de Dierensche hank of de hanken in de Brummensche waarden zijn mooie voorbeelden van deze oude rivierarmen. Hier heeft de natuur vrij spel en vinden veel vogels van het rivierengebied een plaats om te broeden. In de winter en het voorjaar worden de uiterwaarden regelmatig overstromd. Het uiterlijk van de natuurlijke delen van de uiterwaarden verandert dan ook jaarlijks. Veel akkerbouw vinden we niet tussen de winterdijken, wel worden de uiterwaarden gebruikt om in de zomer vee op te laten grazen en als hooiland. Het gebied tussen de winterdijken wordt zelfs al eeuwen bewoond, boerderijen staan hier echter wel op een terp en een roeiboot behoort tot het huisraad van de bewoners. Als erfafscheiding werd veel meidoorn aangeplant, die deels ook spontaan opgroeide door verspreiding van de zaden in de ontlasting van vogels. Om bakstenen te bakken is klei nodig en rivierklei vormt een prima grondstof. Langs de IJssel ontstonden vele steenfabrieken, waarvan er enkele tot de dag van vandaag in werking zijn. Door de winning van klei ontstonden zogenoemde tichelgaten, die soms wel 5 meter diep kunnen zijn. Als op zo'n plek de klei weggehaald was bleef een gat over en werd zo'n plek verlaten. De natuur kon weer zijn gang gaan en opslag van wilg en els vormde een fraai element in het uiterwaardenlandschap. De rivier is een belangrijke verkeersader, zo belangrijk dat de steden die erlangs liggen werden opgenomen in het Hanzeverbond. Een rivier als de IJssel is een enorme barrière, zeker vroeger. Op enkele plaatsen waren en zijn er veerverbindingen, maar pas echt ontsloten werden sommige gebieden door de aanleg van bruggen. En nog zijn er over de ruim 100 km rivierlengte maar vijf plaatsen waar je over een brug naar de andere kant kunt komen. De bruggen over de IJssel zijn lang: ze overspannen ook de uiterwaarden, zodat ze geen flessehals vormen als er veel water door het winterbed moet stromen.

IJsselschappen
De slingerende dijken, kolken, hanken, bruggen, hooilanden en broekbossen zijn elementen die onmisbaar zijn voor het beeld van de mooiste grote rivier van Nederland, de IJssel. Vaak een vriendelijke, maar zo nu en dan ook een woeste en bedreigende rivier. In koude winters met hoog water ondergaan de uiterwaarden een metamorfose. Op de plaats waar de boer in een zwoele julimaand zijn wagen met hooi vulde, kunnen in januari sneeuw en ijs de hoofdrol spelen en waan je je in een poolklimaat.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen