De schaduwzijde van een hoog IQ

De lagere school ging grotendeels aan Eric Ottevanger (46) voorbij. Als zoon van een Nederlandse zakenman in Maleisië kreeg hij les van zijn moeder. Dat hij zich na terugkeer in Nederland een buitenbeentje voelde, verklaarde hij uit de geïsoleerde positie in zijn jeugdjaren.
Op het gymnasium raakte hij er geleidelijk van overtuigd het domste jongetje van de klas te zijn. „Dingen die anderen wel begrepen, begreep ik niet, en andersom. Als een leerkracht aangaf dat er een moeilijke vraag kwam, ging ik er van alles achter zoeken. Daardoor ga je juist de mist in.
Het leersysteem vond ik heel merkwaardig. We werden geacht Griekse en Latijnse woordjes uit het hoofd te leren. Hoe groot is de kans dat je iemand tegenkomt met wie je in het Latijn of oud-Grieks moet converseren? Het enige wat je ermee doet, is vertalen. Daarvoor bestaan prima woordenboeken. Voor geschiedenis en aardrijkskunde had ik een gelijksoortige redeneertrant. Dat bleek ook uit mn cijfers.

Test
Na zes jaar hield de gymnasiast het voor gezien. „Ik vond het verschrikkelijk om stof tot me te moeten nemen waarvan je bij voorbaat weet dat negentig procent niet toepasbaar is. Om dezelfde reden ben ik niet gaan studeren. Ik vond het een onverdraaglijke gedachte zes jaar met hetzelfde bezig te moeten zijn.
Na een kort verblijf bij het KNMI trad de inwoner van Houten in dienst van een firma voor meet- en regeltechniek, waar hij opklom tot hoofd binnendienst. Het was in deze periode dat hij in een tijdschrift een artikel tegenkwam over Mensa, een internationale organisatie voor hoogintelligente mensen. Met daarbij een thuistest om het eigen intellect te meten.
Omdat hij veel in het artikel herkende, besloot Ottevanger het papier in te vullen. Tot zijn eigen verbazing werd hij niet lang daarna uitgenodigd voor een professionele test ten huize van mr. Sam Naber in Bilthoven, die bevestigde wat de thuistest al deed vermoeden. Qua intelligentie steekt hij met kop en schouder boven de doorsnee Nederlander uit. „Daar lag de oorzaak van mijn gevoel anders te zijn dan anderen.

Mensa
Initiatiefnemers van Mensa waren twee Engelse advocaten. Doel van het tweetal was het bijeenbrengen van zeshonderd hoogintelligente lieden, als panel voor opiniepeilingen. De naam Mensa (Latijn voor tafel) verwees naar de ronde tafel waaraan alle aanzittenden gelijk zijn.
Het oorspronkelijke idee werd al snel losgelaten. In plaats daarvan ontwikkelde Mensa zich tot een club van personen die qua intelligentie tot de bovenste twee procent van de samenleving horen. Via gespreksgroepen, borrelavonden en lezingen houden ze contact met elkaar. Van Engeland waaide het initiatief over naar Amerika. In 1963 werd door de jurist Sam Naber een Nederlandse groep opgericht. Inmiddels zijn er dertig nationale Mensas, overkoepeld door Mensa-international. Het totale ledental is de 120.000 gepasseerd.
Kenmerkend voor de vereniging is de afkeer van een gereglementeerde organisatie. Met alle conflicten die daaruit voortvloeien. In Nederland leidde de vraag of Mensa een vereniging dan wel een stichting moest worden, tot een splitsing. De Haagse tak ging door als vereniging, de Bilthovense groep rond Sam Naber als stichting. In 1980 werd het geschil bijgelegd, kort nadat Sam Naber zich opnieuw had afgescheiden. Met een kleine groep getrouwen stichtte hij de Vereniging Mensa Intermensa.

Leeftijdsgrens
In 97 nam Ottevanger het tweejarige voorzitterschap van Mensa Nederland op zich, vanwege het zoveelste conflict. „Er lopen bij Mensa nogal wat mensen rond die zo overtuigd zijn van hun eigen gelijk, dat ze geen enkele ruimte voor een andere mening laten, verklaart de Houtenaar. Reden van het geschil was de druk vanuit Mensa International om geen leeftijdsgrenzen te stellen. De discussie over het onderwerp liep hoog op. „Sommige leden suggereerden dat ze door het loslaten van de leeftijdsgrens tijdens het oktoberweekend voor babysit zouden moeten spelen. Uiteindelijk is de knoop doorgehakt en heeft het bestuur besloten zich te conformeren aan het beleid van Mensa International.
Voor de oud-voorzitter van de Nederlandse vereniging, die inmiddels 2400 leden telt, ligt de betekenis van de club vooral in het lotgenotencontact. „Van het gemiddelde verjaarsfeestje, waar iedereen gezellig een hele avond over autos of de vakantie zit te kletsen, kom ik gesloopt terug. Aan het eind van een Mensa-avond, waar in een halfuur twintig onderwerpen aan bod komen, ben ik nog zo fris als een hoen. Terwijl anderen daar juist raar worden. Een journaliste die ik een keer heb meegenomen, is na een halfuur vertrokken.

Aanpassen
Aanvankelijk was Mensa een sterk mannelijke aangelegenheid. De laatste jaren treden opmerkelijk veel vrouwen toe. Bethany Jones (33) verklaart het uit de algemene maatschappelijke emancipatie van de vrouw. Zelf werd ze al op 19-jarige leeftijd lid, vrijwel meteen na de ontdekking dat ze hoogbegaafd was, door het invullen van een Mensa-test. „Ik was benieuwd naar mn IQ, maar had nooit verwacht bij de bovenste twee procent te horen. Hoogbegaafden hebben sterk de neiging om te letten op de dingen die ze niét kunnen.
Haar voorgeschiedenis was representatief voor die van veel hoogbegaafde tieners. Een breed geïnteresseerd kind dat jarenlang onder haar capaciteiten presteerde en zichzelf niet al te schrander vond. Ook de ouders bevroedden geen moment dat hun dochter hoogbegaafd was. „Van jongens wordt dat veel sneller verwacht. Bij hen levert hoogbegaafdheid ook vaker problemen op. Als de ouders dan op zoek gaan naar de reden, komt de oorzaak vaak boven water. Meisjes hebben meer het sociale vermogen om zich aan te passen. De keerzijde is dat je nooit het gevoel hebt echt jezelf te kunnen zijn. Ik dacht dat iedereen dat had. In de vijfde klas van het vwo ben ik blijven zitten. Ik vond de lessen zo saai, dat ik enkel uit het raam zat te kijken en wat lol zat te maken. Het jaar daarop heb ik weer niks gedaan. Wat me erdoorheen sleepte, was het feit dat ik geneeskunde wilde gaan studeren.

Contactdag
De eerste keer dat ze een landelijke contactdag van Mensa bijwoonde, was een openbaring. „Toevallig waren net veel jongeren lid geworden. In hun verhalen herkende ik ontzettend veel van mezelf. Bijna alle hoogbegaafden hebben te kampen met perfectionisme. Je meet je niet aan het gemiddelde van een groep, maar aan je eigen ideaal. Dat bereik je nooit. Andere opvallende eigenschappen zijn tolerantie, eigenwijsheid en humor.
Hoogtepunt van alle Mensa-activiteiten is voor de vrouwelijke mensaal het oktoberweekend. „Vrijdags zijn mn hersenen nog wat verroest, maar zaterdags komen ze los en wordt het echt leuk. Kenmerkend voor leden van Mensa is, dat ze graag snel van onderwerp wisselen. Dat heb ik zelf ook. Vroeger verklaarde ik het uit een gebrek aan concentratie, nu weet ik dat het bij hoogbegaafdheid hoort.
Inmiddels mag het Amsterdamse Mensa-lid zich arts noemen en specialiseert ze zich aan het VU-ziekenhuis tot neuroloog. De tijd van onbewuste aanpassing is voorbij. „Ik loop niet met mn hoogbegaafdheid te koop, maar hoef mn potenties evenmin te verbergen. Volwassen mensen accepteren elkaar meer zoals ze zijn. Bovendien zit ik in een omgeving die heel veel uitdaging biedt. Door mn promotieonderzoek ontmoet ik veel slimme mensen en mn vrienden kan ik nu door heel de wereld maken.

Ongedurig
Sinds hij meer zicht op hoogbegaafdheid heeft, pakt Eric Ottevanger medelanders met dit euvel er onmiddellijk uit. „Op een gegeven moment kreeg ik een nieuwe collega. In het kennismakingsgesprek drukte ik hem al een Mensa-folder in de hand. Je herkent bepaalde dingen. Op een rustige middag begonnen we spontaan een gesprek over twee onderwerpen tegelijk. Tot een andere collega riep: Stop alsjeblieft, hier word ik knettergek van. Voor ons was het niet meer dan een spel. Snel denken, snel associëren. Niet iedereen kan dat meemaken.
Typerend voor de leden van Mensa is volgens Ottevanger hun ongedurigheid. „Er zijn er heel veel bij van het type twaalf ambachten, dertien ongelukken. Na het gymnasium gaan werken en nooit echt hun draai gevonden. Je komt bij Mensa opvallend veel waoers tegen. Mensen die in hun werk zijn stukgelopen.
Zelf was de inwoner van Houten de laatste jaren organisatie-adviseur annex projectmanager bij Cadans. Daar liep ook hij vast. „Dusdanig dat ik een hartinfarct kreeg. Daar ben ik wonderlijk snel van hersteld, maar na een halve dag achter mn bureau was ik alweer total loss. Dat was voor mij reden om geen tweede hartinfarct af te wachten, maar te vertrekken. Via een outplacement-bureau ben ik me nu aan het oriënteren op een nieuwe functie.

Uitdaging
Een tweede opvallend verschijnsel bij Mensa is het hoge aantal alleengaanden. Het leggen van sociale contacten lijkt niet het sterkste punt van de mensalen. Ottevanger betwijfelt overigens of ze daarin representatief zijn voor de totale populatie van hoogbegaafden. „Mensen sluiten zich bij zon vereniging aan omdat ze in de rest van de samenleving iets missen. Ga je uit van de bovenste twee procent op de intelligentiescore, dan telt ons land 320.000 hoogbegaafden. Het overgrote deel daarvan is geen lid van Mensa. Die mensen zijn waarschijnlijk in een goede omgeving opgegroeid en hebben een baan die voldoende uitdaging biedt. Dan heb je weinig bij Mensa te zoeken.
Voor een groot aantal leden heeft de vereniging volgens de oud-voorzitter een therapeutische functie. Dat wordt bevestigd door prof. dr. Pieter Span, als gezondheidszorgpsycholoog werkzaam aan de Psychologische Adviespraktijk Begaafden Utrecht. „Een lid van Mensa zei me eens: Het is eigenlijk een club van psychiatrische patiënten. Dat is wat kras uitgedrukt, maar er zijn inderdaad Mensa-groepen die volledig gericht zijn op de eigen problematiek. Andere groepen komen niet verder dan gezellig samen een biertje drinken. Dat is het risico van leiderloze clubs. Je moet een duidelijk doel voor ogen hebben en iemand die sturing geeft. Anders is het effect van zon vereniging gering en ontstaan makkelijk conflicten.

Makkelijk excuus
De Utrechtse emeritus-hoogleraar maakt nadrukkelijk onderscheid tussen intelligentie en begaafdheid. „Topprestaties vragen een hoge mate van intelligentie, maar als je daar niets mee doet, lui bent, ongedurig, ongedisciplineerd, dan leidt die intelligentie niet tot begaafd gedrag. Naast intelligentie zijn persoonlijkheidsaspecten van belang. Een daarvan is nieuwsgierigheid, die zich langzamerhand omzet in belangstelling. Belangstelling is een geweldig belangrijke voorwaarde voor kennisverwerving, evenals het leren doorzetten en het streven naar expertise op een bepaald terrein. Die factoren zijn eigenlijk nog belangrijker dan intelligentie.
Gezien het gestelde toelatingscriterium vindt Span het dan ook onjuist om Mensa een vereniging voor hoogbegaafden te noemen. „Je vindt er zeer intelligente mensen, maar dat betekent niet dat ze in de maatschappij hoge prestaties leveren. Voor veel leden geldt eerder het tegenovergestelde. Zelf verklaren ze hun geringe persoonlijke en maatschappelijke succes uit hun hoge begaafdheid. Naar mijn mening onterecht. Het is een makkelijk excuus. Begaafdheid is veel meer dan een hoge score op de intelligentietest van Mensa. Je moet ook de eigenschappen bezitten om die intelligentie in allerlei verbanden te laten functioneren.

Voorwaarden
Door zijn beroep kwam de Utrechtse hoogleraar met beide groepen in aanraking. In de academische wereld ontmoette hij veel geslaagde hoogbegaafden. In zijn psychologische adviespraktijk voornamelijk hoogintelligenten die in het sociale leven niet erg succesvol zijn.
De verklaring is meestal in hun voorgeschiedenis te vinden. „De steun vanuit het gezin heeft ontbroken. De school speelde niet in op de capaciteiten die ze als kind hadden. Door medeleerlingen werden ze gepest. Het examen is niet gehaald, waardoor niet gestudeerd kon worden en men noodgewongen is gaan werken. In een beroep dat te weinig uitdaging biedt, met mensen die intellectueel op een lager niveau staan. Je houdt het even vol als je chef aanmerkelijk langzamer denkt dan jij, maar op een gegeven moment knap je daarop af. Zo gaat het van kwaad tot erger. Dat komt heel veel voor.
Een hoogintelligent persoon zal pas de bijbehorende prestaties gaan leveren, wanneer opvoeding en opleiding aan bepaalde voorwaarden voldoen. Er wordt wel gezegd dat er veel minder hoogbegaafde volwassenen dan hoogbegaafde kinderen zijn. Dat geeft aan dat tijdens het ontwikkelingsproces een groot verlies aan potentieel optreedt.

Vertekend beeld
De Utrechtse gezondheidszorgpsycholoog weerspreekt dat een hoge intelligentie vaak samengaat met sociale zwakte. „Gedurende een aantal jaren heb ik zomercursussen voor hoogbegaafde adolescenten geleid. Dat waren bijna zonder uitzondering zeer sociaal vaardige mensen. Sportief, geïnteresseerd, humoristisch, lid van een schaakclub of een orkest. Er is nooit onderzoek gedaan naar het percentage sociaal zwakken onder mensen met een hoge en dat onder mensen met een gemiddelde intelligentie, maar mijn indruk is dat die getallen ongeveer gelijk zullen zijn. De populatie van Mensa geeft een vertekend beeld.
Eric Ottevanger zocht zijn vrienden bewust buiten het Mensa-circuit. Ook zijn vrouw komt niet uit deze kring. „Ze gaat zelden mee naar Mensa-bijeenkomsten. Dat hoeft van haar niet. Ik vind dat geen probleem. Je hoeft niet alles samen te doen, om toch een goede relatie te hebben. Zolang je maar rekening met elkaar houdt. Dat geldt in alle sociale verbanden. Als je je nergens aan wilt passen, omdat je qua intelligentie tot de top twee behoort, dan kom je niet ver. Ik zal niet langer op een verjaarsfeestje blijven zitten dan nodig is, maar zolang je er bent, kun je wel proberen gezellig te doen.

Pharos
In zijn 13-jarige zoon herkent de mensaal uit Houten veel van zichzelf terug. „Alles interessant vinden. Voor hij drie was, kende hij alle automerken al uit zn hoofd. Het merkwaardige is dat ik wanhopig op zoek ging naar aanwijzingen dat hij niet hoogbegaafd was. Je weet wat voor ellende dat kan geven en hoe lang het kan duren eer je de balans in jezelf hebt gevonden.
Door de leerkrachten van de basisschool werd de hoogbegaafdheid van Rob afgedaan als de begrijpelijke wens van te trotse ouders. „Uit pure armoede hebben we hem uiteindelijk psychologisch laten testen. Met de uitslag in de hand kregen we wat meer begrip, maar verder werd er weinig mee gedaan.
In 98 sloot Ottevanger zich aan bij Pharos, een 4500 leden tellende vereniging voor ouders van hoogbegaafde kinderen. Begin 2000 nam hij de leiding over van de vorige voorzitter, die voortijdig vertrok wegens berichten over vermeende financiële malversaties bij de vereniging. Het herstel van de harmonie verloopt bij Pharos nog moeizamer dan bij Mensa. „Mensalen komen voor zichzelf op, die ouders doen het voor hun kinderen. Dat geeft een extra stuk emotie. De frustratiegraad is bijzonder hoog. Heeft een kind vandaag een probleem, dan moet het morgen opgelost zijn. Dat gaat niet altijd. Het bestuur van Pharos kan ook geen ijzer met handen breken.

Opgeladen
Voor zijn eigen zoon kwam Ottevanger uit bij een scholengemeenschap met een gespecialiseerde begeleidster voor hoogbegaafde kinderen. De voorzitter van Pharos ziet het als een teken van een ontwikkeling ten goede, maar het is zeker geen algemeen beeld. „Op de meeste scholen laat de aandacht voor deze groep te wensen over.
Prof. Span deelt die mening. „Er zijn nog altijd duizenden scholen die in hun programma geen rekening houden met kinderen die hoogbegaafd zijn. Terwijl een vroeg onderkennen daarvan geweldig belangrijk is. Dan heb je de mogelijkheid erop in te spelen. Met een cliënt van dertig jaar die door het ontbreken van een goede begeleiding is vastgelopen, kunnen we weinig meer. Zoiemand is al in hoge mate gevormd. Meestal adviseer ik zulke mensen te gaan studeren aan een volksuniversiteit. Een deel ziet dat niet meer zitten, maar àls het lukt verdwijnt een deel van hun klachten.
Bethany Jones, lid van zowel Mensa als Pharos, organiseert voor jeugdige Mensa-leden weekends waarin de ontmoeting centraal staat. Met prof. Span onderkent de Amsterdamse arts het gevaar van cultivering van de schaduwzijden van een hoge intelligentie. „Het is heel makkelijk om je problemen daaraan toe te schrijven. Inmiddels ben ik zo ver dat ik zeg: Door je hoge begaafdheid moet je ook de creativiteit hebben om ze op te lossen. Aan de andere kant weet ik hoe heerlijk het is om je een weekend lang niet aan te hoeven passen. Ik kom altijd compleet opgeladen terug.

Voor meer informatie:
Vereniging Mensa Nederland
Postbus 100
3500 AC Utrecht

Psychologische Adviespraktijk Begaafden Utrecht
Louis Bouwmeesterlaan 77
3584 GE Utrecht
e-mail: pabu@wxs.nl

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen