Botsing van twee 747s veroorzaakte de zwaarste luchtramp in de geschiedenis

„De deur van het vliegtuig slaat dicht. De motoren van onze Pan Am-jumbojet beginnen te gieren. Kijkend langs de twee vrouwen links van me zie ik door het raam de staart van de KLM 747. Hij draait langzaam richting de startbaan. Ik voel de eerste bewegingen van ons eigen vliegtuig. Na een urenlange vertraging zijn we weer onderweg. Het wordt tijd ook, dacht ik.
Een half etmaal zit Norman Williams al aan boord van een Boeing 747. De 378, meest oudere inzittenden zijn het dan ook meer dan zat. Uren geleden begon de reis in Los Angeles. Nu zijn ze na een tussenlanding in New York op weg naar Las Palmas op de Canarische Eilanden. Daar wacht de passagiers een heerlijke vakantiereis per cruiseschip.
In de cockpit op het bovendek van de Boeing heeft captain Victor Grubbs andere zorgen. Via de radio krijgt hij te horen dat landen op Las Palmas voorlopig niet aan de orde is. Het vliegveld van het Spaanse eiland is gesloten, nadat een bom is ontploft in de vertrekhal. De bemanning van de Clipper Victor besluit om in de lucht te wachten tot het vliegveld opengaat. Dat voorkomt een tijdrovende tussenlanding. Het is echter de Spaanse verkeersleiding die een stokje steekt voor dat plan. Er dient te worden geland op Los Rodeos, de luchthaven van het eiland Tenerife. Overleg is niet mogelijk. Van daar uit is Las Palmas hooguit een halfuur vliegen. Als de Amerikanen geluk hebben, blijft de vertraging beperkt.

Ergernis
Veel passagiers schrikken op uit een dutje als ze de stem van Grubbs horen. Ze weten op dat moment nog niets van de bomexplosie. „Dames en heren, dit is captain Grubbs. We zijn zojuist geïnstrueerd door de verkeersleiding om te landen op Tenerife, zon 60 mijl van Las Palmas. Het lijkt erop dat er enige moeilijkheden zijn op het vliegveld. Maar er wordt een oplossing gezocht om u naar Las Palmas over te brengen met een minimum aan vertraging. Zo snel we meer informatie krijgen, laat ik het u weten. Onder de passagiers gaat een geroezemoes op. Velen zien uit naar de cruise en willen liefst zo snel mogelijk inschepen. Het bericht van de piloot ergert hen behoorlijk.
Op de luchthaven is het enorm druk als de Pan Amjumbo landt. Vanwege de sluiting van Las Palmas zijn al tientallen vliegtuigen op Tenerife aan de grond gezet. De Clipper Victor kan achter in de rij aansluiten. Grubbs ziet aan het einde van de startbaan een andere 747 staan. Het is een zojuist geland exemplaar van de KLM. De verkeersleiding beveelt hem direct achter de Nederlandse luchtreus te parkeren. Grubbs voldoet knarsetandend aan het verzoek, wetend dat dit een spoedig vertrek flink bemoeilijkt.
Geen van de 626 inzittenden van beide Boeings heeft ook maar enig vermoeden van de dramatische gebeurtenissen die enkele uren later aan 583 van hen het leven zullen kosten. Het is druk op de luchthaven en velen snakken ernaar om even buiten te genieten van de aangename temperatuur. De Pan Aminzittenden slaken dan ook een zucht van verlichting als captain Victor Grubbs toestemming geeft om beurtelings een luchtje te scheppen. De KLMpassagiers lopen dan al rond op het platform.

Een stipje
Tenerife is eigenlijk niet meer dan een stipje op de landkaart. Midden op het eiland staat de dode vulkaan Pico del Teide. Aan de voet ervan ligt de bewoonde wereld. Voor luchtreizigers is het vliegveld Los Rodeos in 1977 de plaats waar een verblijf aan de zonnige stranden van het Canarische eiland begint. Het ligt ongeveer 700 meter boven de zeespiegel. Qua veiligheid is het niet de meest begeerlijke plaats voor een 747vlieger. De taxibanen zijn maximaal berekend op de veel kleinere DC8. Dat blijkt als de bemanning van het Pan Am-toestel voorbereidingen maakt om weer te vertrekken. Er is onvoldoende ruimte om de KLMBoeing te passeren.
Niet alleen de infrastructuur op Los Rodeos laat te wensen over. De wolkenformaties rond de top van de vulkaan hebben de neiging om ook het vliegveld in mist te hullen. Bovendien zijn op 27 maart 1977 twee van de drie radiobakens uit de lucht en werkt de verlichting van de landingsbaan maar gedeeltelijk.

Cultuurschatten
Van dat alles hebben Norman Williams en zijn medereizigers aan boord van de Clipper Victor geen weet. Williams, 52, directielid van een handelsschool, is samen met een collega en diens vrouw op reis. De cruise komt voor hem op een uitgelezen moment. Zijn permanente aanwezigheid op school is niet vereist. Bovendien wil hij al jaren de cultuurschatten van Europa zien. De Golden Odyssey-tour biedt hem daartoe de kans. In twaalf dagen bezoekt het cruiseschip een aantal hoogtepunten van het Middellandse-Zeegebied: Athene, Cassablanca en Gibraltar staan op het programma. In een moordend tempo zal het gezelschap van gegoede, bejaarde Amerikanen Europa doorreizen. De vliegreis van Californië naar Las Palmas is daarvan slechts het begin.

Spanning
Het is tegen vijven als de twee Boeings kort na elkaar toestemming krijgen om de motoren te starten. De Pan Ambemanning aarzelt geen moment. De spanning in de cockpit is aardig opgelopen, omdat de KLMbemanning het vertrek ruim een uur vertraagd heeft door hun toestel te laten bijtanken. Grubbs steekt zijn frustratie niet onder stoelen of banken en wenst KLMgezagvoerder Veldhuyzen van Zanten enkele minder fraaie dingen toe.
Williams zit inmiddels in een stoel op rij 29 van de Pan AmBoeing. Vanuit die plek, ter hoogte van de vleugel, kan hij maar weinig zien van wat zich buiten afspeelt. Hij merkt dat het vliegtuig richting de startbaan rijdt. Even daarvoor heeft hij het KLMtoestel zien wegrijden in dezelfde richting. Uiterst traag taxiet de Pan Amjumbo naar het begin van de startbaan. Vanwege de snel opgezette mist is het zicht nihil. In de cockpit zitten Grubbs en copiloot Bragg dan ook op het puntje van hun stoel om de baan goed te kunnen zien. Gespannen tellen ze de nummers van de afritten, omdat ze opdracht hebben er bij de derde af te gaan. Op die manier komt de baan beschikbaar voor de start van het KLMtoestel.
Vanuit zijn stoel merkt Williams weinig van dit alles. Wel is hij getuige van een conversatie tussen een moeder en dochter die vlak naast hem zitten. „Ik heb weer een dubbele whiskey nodig zodra er gestart wordt met serveren. Ik wilde dat ze nu al begonnen. Williams zit al naast hen sinds het vertrek uit Los Angeles. Hij verbaast zich over het alcoholgebruik van de dames, 88 en 62 jaar oud. „Ik ben zowat zeker dat ze voor het grootste gedeelte van de reis compleet dronken waren. Zittend aan het gangpad was ik voortdurend druk met het doorgeven van gevulde glazen en het teruggeven van de lege, zegt hij in zijn boek Terror at Tenerife, dat kort na de ramp in Amerika werd uitgegeven. Samen met ghostwriter George Otis doet hij daarin verslag van zijn ervaringen rond de luchtramp op Tenerife. Er verscheen ook een Nederlandse vertaling.
Terwijl Williams zijn hoofd te rusten legt, slaat in de cockpit lichte paniek toe. De bemanning is niet zeker van het aantal afslagen dat ze inmiddels voorbijgereden is. Bovendien blijkt uit de radiocommunicatie duidelijk dat de KLMers aanstalten maken om te vertrekken. Captain Grubbs meldt voor de zekerheid aan de toren dat ze nog steeds op de startbaan rijden. De verkeersleider ontvangt dat luid en duidelijk. De KLMbemanning hoort echter juist op dat moment een schrille fluittoon in de cockpit. Van de communicatie tussen de toren en de Clipper Victor horen ze daardoor niets. Als de fluittoon voorbij is, bevestigt de verkeerstoren de opmerking van de Clipper 1736, zoals de roepnaam van het toestel luidt.
In de Rijn, zoals het KLMvliegtuig heet, kijken gezagvoerder Jaap Veldhuyzen van Zanten en vlieger Klaas Meurs inmiddels geconcentreerd naar de metertjes die de toestand van de vier Pratt & Whitneymotoren weergeven. Veldhuyzen van Zanten geeft volgas. Brullend komt het toestel op gang. Het is 17 uur, 6 minuten en 32 seconden als het toestel met een snelheid van zon 200 kilometer per uur over de baan raast. Op dat moment verbreekt boordwerktuigkundige Schreuder de stilte. „Is hij er niet af dan?!, vraagt hij zijn collegas, doelend op de Pan AmBoeing.

Volgas
Aan boord van het Pan Amtoestel vertrouwt captain Grubbs de zaak evenmin. „Laten we maken dat we hier wegkomen, is zijn commentaar. Zeven seconden later ziet Grubbs de landingslichten van de Rijn. Hij beseft niet direct dat het vliegtuig al bijna op volle snelheid is. „Daar heb je hem. Hij vloekt. In opperste verbazing weet hij korte tijd niets te zeggen. Vijf tellen later: „Eraf, eraf, eraf. Grubbs geeft volgas. Wat hij hoort, is niet het aanzwellende motorgeluid van zijn toestel, maar dat van de KLMBoeing. Gezagvoerder Veldhuyzen van Zanten beseft pas nu hoe de situatie ervoor staat. Met de moed der wanhoop trekt hij de stuurkolom van de jumbojet volledig naar achteren. De staart van het vliegtuig trekt een diepe voor in het asfalt van de landingsbaan. De bemanning van de Clipper Victor ziet de Rijn op zich afkomen. Het is 17 uur, 6 minuten en 47 seconden. Met een enorme dreun boort het KLMtoestel zich met het hoofdlandingsgestel in het dak van de Pan Amluchtreus.

In shocktoestand
In de cabine merkt Norman Williams dat de piloten volgas geven. Hij voelt dat de bemanning het vliegtuig haastig van de baan probeert te rijden. Voor hij er erg in heeft, is de botsing daar. „Er is vuur. Explosies. Gegil. Verwoesting. Ik sta, herinner me niet dat ik mijn veiligheidsgordel losmaakte. Felle vlammen vliegen door de cabine. Deeltjes witheet metaal komen in mijn gezicht. Mijn eerste impuls is om de oude dame naast me te helpen, maar ze zit niet in haar stoel. (...) Hartverscheurende kreten om echtgenoten en vrouwen klinken, vermengd met de krakende geluiden van vernietiging en vuur. En vloeken. (...) Om me heen is het eenenal vuur, rook, metaalsplinters en tumult.
„Mijn eerste reactie is om te kijken naar mijn collega Ted, in de stoel achter me. Maar hij is daar niet. (...) Tijdens de eerste seconden na de botsing stierf iedereen in de stoelen achter mij, een enkele uitzondering daargelaten. De KLMBoeing raakte ons precies in het midden. Ikzelf wist niet eens dat het KLMvliegtuig ons had geraakt. (...) Ik stond tot nog toe niet in brand, hoewel de vlammen als het ware over me heen rolden. Anderen leken niets te kunnen doen, ze lieten alles in shocktoestand verstijfd over zich heen komen. Ze zaten daar gedwee en stierven.
Paul en Floy Heck, twee passagiers die een paar rijen achter Williams zitten, worden volledig verrast door de botsing. In het tumult weet Paul naar buiten te komen, hij probeert zijn vrouw mee te sleuren via een opening in de romp. Het lukt hem niet. Verdwaasd staat hij korte tijd later op de vleugel van de Boeing. Onder zijn voeten gieren nog steeds de straalmotoren op volle kracht. Hij beseft dat die hem naar binnen kunnen zuigen als hij niet goed oppast. Toch springt hij. Zo vlug hij kan, vervolgt hij zijn weg kruipend over de grond. Seconden later volgt een zware ontploffing.
Voor in de Boeing weet stewardess Dorothy Kelly het hoofd koel te houden. Ze dirigeert de verdwaasde passagiers naar buiten. Zelf heeft ze een bebloed hoofd en een gebroken arm. Als ze eenmaal buiten is, gaat ze meermalen terug om anderen te redden. De cockpitbemanning maant ze om zich uit de weg te maken. Victor Grubbs hoort de stem van de stewardess. Ook hij kruipt weg van het vliegtuig. Net voor de brandstoftanks ontploffen.

Lockerbie
Hoewel Tenerife de geschiedenis inging als de grootste luchtramp aller tijden wordt dat niet overal zo gevoeld. Dat beweert de Amerikaanse schrijfster Valerie Lester. Zij schreef een lijvig boekwerk over de geschiedenis van Pan Am. Haar conclusie: De ramp boven Lockerbie laat Tenerife bij Amerikanen naar de achtergrond verdwijnen. Een verwijzing naar de aanslag in 1987, waarbij terroristen tien kilometer boven het Schotse plaatsje Lockerbie een Boeing 747 van Pan Am opblieven. Alle inzittenden kwamen om het leven, plus een aantal inwoners van het dorpje.
Dat Lockerbie een belangrijkere rol speelt, wijt Lester vooral aan de terroristische aanslagen van 11 september vorig jaar. „Lockerbie gebeurde ook in september. En ook daar hadden terroristen de hand in. Voor een kleinere groep mensen is 27 maart telkens weer een moeilijke dag, weet ze. „Dat zijn vooral de nabestaanden van de meer dan driehonderd slachtoffers uit ons land. Vaak halen verhalen van overlevenden de media. Dat is ook te begrijpen, maar net als in Nederland zijn ook hier de levens van velen geruïneerd.
Voor Pan Am was de ramp een „enorme schok, aldus Lester. „Iedereen was er kapot van. Zelf voelt ze zich nauw bij de gebeurtenissen betrokken. In de jaren zestig werkte ze twee jaar als stewardess bij de maatschappij. Nog steeds is ze betrokken bij reünies van oudgedienden van het inmiddels failliete bedrijf. „Als ik met excollegas praat, gaat het vooral over de omvang van de ramp. Die maakt dat het allemaal moeilijk te bevatten is. Na de interviews die ik voor mijn boek hield, was ik kapot. De verhalen die ik hoorde van overlevenden maken het allemaal erg realistisch. Al ben je dan nog zon ervaren interviewer: zoiets went nooit.

In de vuurlinie
Pan American Airlines ging tijdens de Golfcrisis van 1991 failliet. Sindsdien zijn verscheidene pogingen gedaan tot een herstart. Twee ervan mislukten. Een derde lijkt te gaan slagen, aldus Lester. „Toch zal Pan Am nooit meer worden wat ze vroeger was. Pan Am was het handelsmerk van een natie, het uithangbord van Amerika overal ter wereld. We hadden een reputatie opgebouwd om overal als eerste bij te zijn. De eerste transatlantische luchtroute, de eerste met een verbinding naar de Pacific, altijd het nieuwste materieel, noem maar op. Maar tegelijkertijd stonden we ook in de vuurlinie als het misging. Met kapingen, aanslagen en protestacties was het meestal Pan Am die ervan langs kreeg. Dat had zijn weerslag op het personeel. We probeerden Pan Am de beste luchtvaartmaatschappij te laten zijn, maar tegelijkertijd wisten we dat we er bij rampen als eerste bij zouden zijn.
Lester sprak twee weken na de aanslagen van vorig jaar met Joan Jackson, een van de stewardessen die aan boord waren van de Clipper Victor op Tenerife. Ze werkt nog steeds als stewardess, nu bij Delta Airlines. Toen de Boeings zich in het WTC boorden, wist ze wat de gevolgen zouden zijn voor het bedrijf. Lester: „Het is een soort tweede natuur van exPan Ammedewerkers om met dit soort zaken rekening te houden. Wij waren altijd in gevaar. We wisten dat zoiets kon gebeuren.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen