Sint-Pietersberg

De rondvaartboot van rederij Stiphout meert af aan een steiger voor de Eerste Nederlandse Cement Industrie. Een industrieel monument aan de Maas. Sinds 1926 delft de ENCI mergel uit het hart van de Sint-Pietersberg. Pal naast het vooroorlogse fabriekspand loopt een smalle asfaltweg in haarspeldbochten omhoog. In een van de bochten ligt een dode hazelworm, voor leken een kleine slang. Achter een houten toegangspoortje in een haag van groen gaat een kleine wijngaard schuil, met uitzicht op de Maas.
Op de helling voor Casino Slavante, sinds 1838 het buitenverblijf van de Grote Sociëteit van Maastricht, bloeit een weelde aan pioenrozen en steenbreek. Ertegenover ligt, omkranst door klimplanten en geboomte, een minikapel uit 1681, gewijd aan de heilige Antonius.
Vanaf Slavante voert een slingerpad naar de top van de berg. De voorjaarszon kleurt het blad van het loofbos onnatuurlijk groen. Een houtduif verlaat met veel gedruis zn rustplaats in een van de kruinen. Het melancholisch gekoer van een soortgenoot wordt omlijst door een zangkoor van andere gevogelte, waarin de stemmen van de grote zanglijster, de boomklever en de groene specht domineren.

Mergelmeer
Op de top van de Sint-Pietersberg, sinds 1995 een beschermd natuurmonument, ligt hoeve Lichtenberg. Een uitzichtpunt voor de kasteelboerderij biedt de bezoeker een indruk van de activiteiten van de ENCI. In het hart van de berg werd door het afgraven van mergel een gigantische krater geslagen. Over de terrassen van de groeve rijden graafmachines, die de grondstof voor de cementindustrie in kiepwagens deponeren.
Het blauw van het mergelmeer, ontstaan door de afgravingen, wordt geaccentueerd door het wit van het fossiele gesteente. Metershoge gaten in de mergelwanden aan weerszijden van het desolate maanlandschap markeren de plaats waar de ondergrondse mergelgangen door de dagbouw zijn blootgelegd. Om de kalklaag te bereiken, verwijderde de ENCI eerst vijftien meter deklaag van löss, kiezel en leem. Daarmee werd de hoogste heuvel van Nederland gevormd, dn Observant, die op kosten van het bedrijf met bomen is beplant. De top biedt een panorama tot ver in België.
Een gedenksteen in de toegangspoort van hoeve Lichtenberg herinnert aan de overdracht van de Sint-Pietersberg door de provincie aan Natuurmonumenten, op 8 februari 1995. De stallen van de boerderij bieden in de lammertijd onderdak aan een kudde mergellandschapen, die onder begeleiding van herder Els Jetten niet alleen op de Pietersberg, maar ook in de stad grazen. Meerdere keren per jaar wordt zelfs het verkeer op de A2 door Maastricht tijdelijk stilgelegd, om een veilige overtocht voor de dieren te garanderen.

Beheercommissie
Op de plaats waar in het begin van de 19e eeuw de hoeve verrees, stond eens de burcht die werd gebouwd in opdracht van de bisschop van Luik. Om zijn gebied veilig te stellen tegen invallen van de hertog van Brabant. In later jaren had de hertog van Alva er zijn hoofdkwartier. De ruïne van een donjon, vandaag in gebruik als toeristische uitkijkpost, herinnert aan deze roemruchte periode in de geschiedenis van de Lage Landen.
Aan de voet van Nederlands oudste woontoren wacht Suzanna de Groot. In het seizoen verzorgt ze bijna dagelijks rondleidingen over de Sint-Pietersberg, waarvan Natuurmonumenten inmiddels negentig hectare in handen heeft. Aan de Nederlandse zijde, benadrukt de educatief medewerkster van de vereniging. „Bijna niemand die het weet, maar driekwart van de Sint-Pietersberg ligt in België, verdeeld over Vlaanderen en Wallonië. We hebben intensief contact met onze Belgische collegas, om van elkaar te leren. Zij maken voor het beheer gebruik van vrijwilligers uit de omliggende bevolking. Dat functioneert uitstekend.
Natuurmonumenten pakte het aanvankelijk anders aan. Grote delen van de Nederlandse zijde van de Sint-Pietersberg werden afgerasterd. Tot frustratie van de Maastrichtenaren, voor wie de berg altijd een vrij toegankelijk stadspark was geweest. Aan de ergernis werd uiting gegeven door op de bordjes van Natuurmonumenten de b uit de aanduiding Sint-Pietersberg te verwijderen. „Het verzet heeft ons geleerd dat je voor een natuurgebied bij een stad een ander beleid moet uitstippelen, zegt Harry Suilen, beheerder van Natuurmonumenten in Limburg. „We hebben alle gebruikers betrokken bij het opstellen van een nieuwe beheervisie. In de beheercommissie participeren zon twintig organisaties, van de ENCI tot natuurwetenschappers, van de politie tot de Regeling Recreatief Berglopen. Dat blijkt veel beter te werken. Je hoeft niet alles meer zelf te bedenken en er is draagvlak voor de beslissingen die worden genomen. In overleg met de beheercommissie komen er nu zelfs wandelroutes bij. Prima als je mooi plantjes zit te beheren, maar de mensen moeten er ook van kunnen genieten.

Hoeve Zonneberg
Maria Crijns, de 80-jarige bewoonster van hoeve Zonneberg, heeft niets dan lof voor Natuurmonumenten. Na de dood van haar man koos ze ervoor om op de monumentale boerderij te blijven wonen. „Waar vind je dit elders?, zegt ze, terwijl ze ons over de ruime binnenplaats naar de voorzijde van het huis leidt, waar haar tuin overgaat in de helling naar de Maas.
Suzanna de Groot en Harry Suilen komen geregeld een kop koffie bij haar drinken. „Ik heb een prima verstandhouding met die mensen. Ze zijn op een goede manier met de natuur bezig. We hebben hier nog zo veel hè, dat moeten we koesteren. Ik hou van de berg. Toen ik gisteren terugkwam van een week in kasteel Slangenburg, het gastenhuis van de benedictijner monniken bij Doetinchem, vond ik het weer heerlijk. De bloemen zijn zo gegroeid, en moet je toch eens zien wat een uitzicht je hier hebt. Als de bomen in bloei staan, is het net de hof van Eden. Ik ben er elke dag dankbaar voor dat dit me gegeven is. Kijk eens naar die madeliefjes tussen de bloemen, dat is toch enig. Daar heeft Natuurmonumenten ook zon goed hart over, dat we niks sproeien. De kruiden en de bloemen staan allemaal door elkaar. Dat vind ik zelf ook ontzettend leuk.
Boven de hoofdingang van de boerderij prijkt het wapen van de familie Duchateau. In 1875 werd de hoeve gebouwd door Emmanuel Duchateau, met mergelblokken uit zijn eigen groeve. Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde Zonneberg een belangrijke rol bij het doorsluizen van vluchtelingen naar België, via de gangen onder het huis.

Kalkgraslanden
Aan de voet van de berg schoffelt een vuttende inwoner van het dorp Sint-Pieter zijn volkstuin. De moesakkers zijn een laatste herinnering aan de jaren waarin kleine tuinders hun boterham op de gelijknamige berg verdienden. Troetelkind van Natuurmonumenten zijn de zogenaamde kalkgraslanden, op de plaatsen waar de mergel aan de oppervlakte komt. Hier floreren planten die elders in Nederland nauwelijks te vinden zijn, zoals duifkruid, late ogentroost, donzige klit, borstelkrans en de kalketrip, die al tientallen jaren uit Nederland was verdwenen, maar op de Sint-Pietersberg onverwacht weer opdook.
Door welbewuste verschraling van de grond schept Natuurmonumenten de juiste voedingsbodem voor de typische bloemensoorten van het kalkgrasland. Tot 10 april wordt het gras er kort gehouden door de schaapskudde. „Dat geeft kruiden de gelegenheid om tot bloei te komen, doceert Suzanna de Groot. „Op andere plaatsen wordt eind mei, begin juni een deel van de kalkgraslanden opnieuw afgegraasd, waardoor je nabloei krijgt. Op die manier rek je de bloeiperiode en krijgen insecten meer kans om hun eitjes af te zetten en te fourageren.
Het begrazingsprogramma wordt regelmatig bijgesteld, in overleg met een ecologisch adviseur. In de achterliggende tien jaar zag voormalig verpleegkundige Els Jetten de natuur op de Sint-Pietersberg gestaag vooruitgaan. Nu het beheer in handen van Natuurmonumenten is, gaat het nog sneller. Het versterkte haar motivatie voor het hoeden van de kudde mergellandschapen. „Je hebt schaapboeren en schaapherders. Ik ben een herder. Het gaat mij niet alleen om de schapen, maar ook om de wisselwerking tussen begrazen en natuurontwikkeling.

Oehoe
Onder de dierlijke bewoners van de berg zijn zeldzame soorten als boomvalken, geelgorzen, dassen, steenmarters, eikelmuizen en hazelwormen. De mergelgangen zijn een geliefd overwinteringsoord voor vleermuizen. Aan de grens van de mergelwinning van de ENCI broedt sinds enkele jaren een oehoe, de enige reuzenuil in Nederland.
Als in 2010 de vergunning van de ENCI definitief afloopt, zal de natuur rond de groeve grotendeels de vrije loop worden gelaten. De praktijk heeft uitgewezen dat natuurlijke processen de verrassendste ontwikkelingen opleveren. Fraaier dan wanneer de mens met vooropgezette plannen aan de slag gaat. De randen van het mergelmeer zullen worden ontwikkeld tot kalkmoerassen.

„Wie ruimt hier eigenlijk de rommel op?, informeert een passant van middelbare leeftijd in onversneden Haags. „Ik heb onderweg al drie plastic zakken zien liggen.
„Dat is de keerzijde als je een natuurgebied openstelt voor publiek, zegt Suilen.
De ontdekking dat hij te maken heeft met een medewerker van Natuurmonumenten, brengt bij de wandelaar een onstuitbaar enthousiasme teweeg. Hij is hij al meer dan 25 jaar lid van de vereniging. De ontmoeting met een beheerder is een schone gelegenheid om zijn ideeën en wensen kenbaar te maken. „Maar eerst even de hamvraag: Zit de oehoe er weer, ondanks al dat graafgedoe?

Geel zonneroosje
Aan de overzijde van het Jekerdal floreren tegen de helling van de Louwberg de wijngaarden van de Apostelhoeve, de befaamde wijnboerderij van Hugo Hulst. Wat verderop verrijst Chateau Neercanne, het enige terrassenkasteel van dit onhollands stukje Nederland. Het elitaire restaurant dat in het kasteel is ondergebracht, serveert de bezoeker indien gewenst mergellandschaap.
In een kalkgrasland bij het Popelmondedal bestudeert Martine Lejeune het veld. Op verzoek van Natuurmonumenten vergelijkt ze de populatie van het geel zonneroosje aan de Nederlandse zijde van de berg met die aan de Belgische zijde. „De plant is hier extreem zeldzaam, licht de biologe toe. „Dat is hij aan de Belgische kant niet. Daar hebben we nog geen verklaring voor. We hopen te ontdekken waarom hij het hier zo moeilijk heeft. Zet hij wel goed zaad, wordt hij voldoende bezocht door insecten voor de bestuiving? We weten niet eens of de paar groepjes die hier voorkomen jonge populaties zijn, of dat het een bejaardentehuis op een eiland is.
In de steile helling die het Popelmondedal aan de achterzijde begrenst, ligt de Duivelsgrot, ontstaan door de winning van mergel door boeren, die de kalk gebruikten voor bemesting van hun gronden. De wanden van het gewelf zijn bedekt met namen en inscripties van Maastrichtenaren. Verkoolde stukken houten getuigen van kampvuren die hier zijn gestookt. „Elke Maastrichtenaar is ooit in deze grot geweest, weet Suilen. „Het is dè ontmoetingsplek. Zolang het niet de spuigaten uit loopt, doen we er niet te moeilijk over. Als we de grot afsluiten, jagen we heel Maastricht tegen ons in het harnas. Dat moeten we niet hebben. We zijn veel te blij dat de strijdbijl is begraven.

Kasteelboerderij
De laatste boer van de Sint-Pietersberg woont aan de Belgische zijde, in het buurtschap Lanaye. Een echte boer wil Walther Duchateau (77) zich al niet meer noemen. Hij houdt nog wat witblauw vleesvee voor de aardigheid. Ter herinnering aan de jaren waarin de bewoner van kasteelboerderij Caestert onder Belgische veehouders een begrip was. Vooral door zijn stamboekstieren. De zaadleverancier van het eerste Belgische KI-station was afkomstig uit de veestapel van Duchateau. In de woonkamer van de eeuwenoude hoeve, eigendom van cementfabriek CBR in Visé, hangt een grote kleurenfoto van de dikbilstier waarmee hij in 86 kampioen werd.
In zijn gloriejaren had de achterkleinzoon van de bouwer van hoeve Zonneberg honderd hectare grond op de Sint-Pietersberg in pacht. Daarvan is nog dertig hectare over. De verbreding van het Albertkanaal, in 1965, kostte hem in één klap twintig hectare. De mergel die vrijkwam, werd over zijn landerijen afgevoerd naar de ENCI. In ruil voor de schade en de overlast wist Duchateau te bedingen dat hij zijn verdere leven gratis op Caestert zou wonen.
De bescherming van de Sint-Pietersberg als natuurmonument waardeert de Belgische veehouder positief. „Anders was hij totaal afgegraven, en had ik hier niet meer gewoond. De twee kastelen die achter de boerderij stonden, zijn al verdwenen. Het ene is in brand gestoken, het andere hebben ze omgeduwd. Zou ik weggaan, dan was Caestert ook met veertien dagen geplunderd. Deze hoeve is niet als monument geklasseerd. Het huis staat in de provincie Luik, de grond ligt op het gebied van de provincie Limburg. Voor zon uithoek maakt niemand zich druk.
De wetenschap dat Caestert in ieder geval tot zijn verscheiden behouden blijft, dempt voor de bewoner het droeve feit enigszins. „Ik zou hier niet kunnen weggaan, hè, zegt hij zacht, terwijl hij zijn ogen over het vee laat gaan. „CBR weet dat ook. Het zou mn dood zijn.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen